اولی بَھر
ھمگام بلوچی
بلوچ ءِ سُرمَگیں سرزمین ءَ لَھتیں اَنچیں نام رودینت کہ چَر ایشی ءَ بلوچ ءُ بلوچ ڈیھہ ءِ نام چہ بلوچستان ءِ سیم سراں دَر تالان ءُ رژن ءَ بوت. اے راست اِنت کہ اے نام سقراط، ڈارون، گلیلیو، ، تامس مور، سیگمنڈ فرائیڈ ءُ اگسٹ کومنٹے ءِ لَڑ ءَ ھوار نہ اَنت بلے کَم چَہ کَم خواجہ آفظ شیرازی، مرزا غالب ءُ چاسر ءِ پَدریچ بلوچاں پَدمنتگی ءِ شگان ءَ مَجَن اَنت . اے گَپ یَک تھلیں گواچنے کہ بلوچی لبزانک آ جاہ ءَ نہ رَستگ کہ دنیا ءِ ایدگے مزنیں لبزانکانی گاماں بروت گوں، بلے وھدے کہ گَپ لبزانک ءِ پِڑ شائری ءِ سرا کئیت، گڑا بلوچ شائر ھَم دنیا ءِ مزنیں شائرانی سَْرپ ءَ ھوار گندگ ءَ کاینت. اگاں سِندھ پہ شاہ عبداللہ بھٹائی ءَ ناز کنت، گڑا بلوچستان ھَم سَرا بُرز کنت ءُ مَست توکلی ءِ نام ءَ گیِپت . اگاں ایران ءَ مولانا رومی یے ھَست گڑا بلوچ ءِ سرڈگار ھَم شے مرید ءِ بوہ ءَ کنت. شے شولان ، شے مرید، ملا فاضل، ملا قاسم، جام درک، ملا عزت پبجگوری، مست توکلی، رحم علی مری، جوانسال بگٹی اِیش ءُ آ، ھما نام اَنت، اگاں ایشانی شَکلّیں گال ماں میان استمانی لبزانک ءِ تہ ءَ رجانک کنگ بہ بنت گڑا جزم اِنت کہ ایلیٹ، میر تقی میر، حافظ شیرازی ءُ چاسر ءِ چاگرد ھَم پہ واہ، واہ کنگ ءَ چَک ءُ پَد نہ بَنت. بلے بژن اِنت کہ میان استمانی لبزانک ءِ تہ ءَ بلوچ رجانکارانی نام نہ گواھیت.
دنیا ءِ ایندگے لبزانکانی وَڑا بلوچی لبزانک ءِ بُن ھِشت ھَم شائری اِنت، بلکیں داں اے وھد ءَ بلوچی لبزانک ءِ گیشتریں بھر شائری زانگ بیت. شائری اندری مارشتانی درانگازگ ءِ یَک ڈول داریں وسیلہ یے. بلوچ وتی چاگردی زانت، سیاسی زانت، تب، فلسفہ ءُ راج دپتر ءَ گیش چہ ھمے وسیلہ ءَ درانگازگ کنان پیداک انت. بلوچ ءِ تب، سیاست، پلسپہ (فلسفہ) ءُ راج دپتر آئی ءِ شائری ءِ اندار ءَ سَھر ءَ اِنت. یونانی وتی اندری مارشت، یا چاگردی جیڑھانی درانگازی ءِ ھاترا تھیٹر ءُ پلسپہ ءَ گچین کن انت، بلے بلوچ ءِ گورا آئی تھیٹر ھَم شائری انت، پلسپہ ءِ ریس پَرّیسانی وسیلہ ھَم شائری انت. بلوچ ءِ چاگردی زندمان ءِ تہ ءَ شائری ءَ یک مزنیں ءُ شَریں( مثبت ایں) کردے پیلو کتگ، اے گَپ بلکیں افلاطون ءَ بُتوریت بلے مارا سِتک اِنت کہ اے درگت ءَ ارسطو گوں ما تپاک کنت.
انچو سما بیت کہ شائری بلوچ ءِ جینز ءِ تہ ءَ ھوار انت. پمیشکہ دنیا ءِ اے ایدگے دمگاں ھَم آئی ءِ نام داری گوں شائری ءَ پیوَند انت. بزاں بلوچاں تھنا بلوچی لبزانک ءِ تہ ءَ ناں بلکیں دنیا ءِ ایدگے لبزانکانی تہ ءَ ھَم وتی شائری ءِ بور تاچینتگ ءُ داد گِپتگ. گُل محمد ناطق بلوچ، ملا ولی محمد پنجگوری، شے محمد درفشاں، سید نور شاہ، مولوی محمد صدیق پنجگوری، ملا اسمائیل پُل آبادی، قاضی عبدالصمد سربازی، میر محمود خان گچکی، میر عبداللہ جنگی، میر علی شیر جنگی، شے سلمان، شہ گل محمد، ملا ابابکر، شہ نصیرالدین، شہ امانی، جلال کمالان، ملا عزت، عزیر لاری، ملا مدی خان، ملا ابراہیم کاشانی، نور محمد نوری، مولانا عبداللہ پیشنی، شیخ فاضل، عابد شاہ یوسف، سلطان شاہ، حافظ خان محمد، مولوی عبدالقدوس، حمید اللہ، گل خان نصیر، عطاء شاد ھما درپشوکیں استال اَنت کہ آیاں عربی، فارسی، پشتو ءُ اردو لبزانکانی تہ ءَ وتی شائری ءِ اسپ تاچینتگ ءُ نام کٹّ اِت.
اے نامانی تہ ءَ کَلّانئیں نام گل محمد ناطق مکرانی ئیگ انت. بوت کنت اے نام پہ باز وانوکاں نوک بہ بیت ءُ اے مئے بے تالِھی ءَ ابید دگہ چے بوت کنت. بلے گواچن ایش انت کہ ناطق مکرانی فارسی لبزانک ءِ تہ ءَ ھما درپشوکیں چراگ انت کہ آئی ءِ رژن ءَ حافظ شیرازی ءُ غالب ھَم اندیم ءُ نزور کت نہ کنت. وھدے فارسی لبزانک ءِ تہ ءَ خواجہ آفظ شیرازی ءُ مرزا اسداللہ غالب ءِ نام سَھرا بنت، گڑا اُودا گل محمد ناطق مکرانی ءِ نام ءِ نہ گِرگ بدنیتی ءُ کُنّتے زانگ بیت. چیا کہ ناطق ءِ شائری ءِ بُرزھیالی، درشان داب، چھر ءُ شبین ھِچ رَنگ ءَ چہ غالب ءُ حافظ ءِ شائری ءَ چہ کَم تِر ءُ گونڈ تِر نہ انت، بلکیں بازیں نبشتہ کاراں آئی ءِ شائری غالب ءِ فارسی شائری ءَ چہ برزتر لیک اِتگ ، ءُ آرا غالب ءِ استاد پَدر کتگ، بوت کنت اے گَپ راست مہ بیت، بلے اے گَپ دپتری گوچنے کہ غالب وتی فارسی شئیرانی دپتر ءَ پہ چَم شانکے ءِ ھاترا ناطق ءَ بکشائیت، ءُ ناطق غالب ءِ شئیرانی سرا نگدکاری کنان ءَ ردی کشیت ءُ غالب ناطق ءِ نگدکاری ءَ چہ پَدا وتی شئیرانی تہ ءَ جھلی ءُ برزی کاریت.
سیل کَن ناطق ءِ جُھلانکیں ھیال ءِ زِرا
کئے گشیت شائری ءَ باج برتگ غالب ءَ
جی ھؤ! اے بلوچستان ءِ جاہ منندیں ناطق انت کہ غالب ءِ وڑیں ٹوئیں شائرے ءَ را ھم لاچار کنت کہ آ وتی شئیرانی تہ ءَ رَد ءُ بدل بیاریت، پمیشکہ اے اَجب نہ انت کہ اگاں کس ئے ناطق ءَ غالب ءِ استاد نبشتہ کنت.
گل محمد ناطق مکرانی ماں بلوچستان ءَ تاں ھَند ءَ جاہ منند بوتگ. ؟ آ بلوچستان ءِ کجام ٹَک ءِ مردمے بوتگ ؟ آئی ءِ آریپیں کماش ءِ نام کئے بوتگ؟ ھزار بژن! اے انچیں جست اَنت کہ ایشانی راستیں پَسہ مئے گورا نیست. اے رِدا بازیں نبشتہ کاراں وتی جتا، جتائیں ھیال ءُ لیکہ دیما آؤرتگ اَنت بلے ترُندیں منانک ءِ نہ بوؤگ ءِ سوَب ءَ اے ھیالانی سَرا تپاک کنگ گران انت.
عبدالقادر اثیر شاھوانی ءِ رِدا ناطق تسپ، پنجگور ءِ ملازئی یے بوتگ بلے اے بابت ءَ حکیم بلوچ وتی ھیالاں درشان کنان ءَ نبشتہ کنت ” اے بابت ءَ مارا گیش پَٹ ءُ پول دَرکار اِنت پرچہ کہ اے ٹک ءِ بابت ءَ گش انت کہ ایشانی پِت ءُ پیرُک چہ شیراز ءَ اتکگ اَنت. آ چہ شیراز ءَ اتکگ انت یا ناں بلے شیرازی زھم جنی ءُ علم ءُ زانت چہ اَردُکاں نام دار بوتگ اَنت…….. اے گَپ کہ ناطق ذکری ملازئی یے بوتگ، رد انت چیا کہ ماں پنجگور ءَ ذکریانی نام ءُ نشان ھِچ وھد ءَ نہ بوتگ.
ناطق ماں بلوچستان ءَ کجام ٹَک ءِ مردمے بوتگ یا مکران ءِ کجام ھَند ءَ جاہ منند بوتگ؟ اے بابت ءَ ناطق ءِ گالانی جمانک( کلام کا مجموعہ ) ھَم تُرْک ءُ نُک انت. بلے ھدامرزی ایں کامل القادری وتی نبشتانک ءِ تہ ءَ ، کہ آئی ءِ سرھال ” فارسی گویان بلوچستان ” انت، نبشتہ کنت کہ ” بازیں پُٹ ءُ پول آں چہ اے گَپ پدر بوتگ کہ گل محمد ناطق بلوچ تسپ پنجگور ءِ ملازئی یے بوتگ، کہ آ جوانی ءِ وھد ءَ پہ وانگ ءِ ھاترا دیم پہ سرباز، قصرقند ءُ بمبور ءَ شُتگ. بلے عبدالغفار ندیم اے گپ ءَ رَد لیک اِیت . آئی ءِ رِدا ناطق پہ وانگ ءِ ھاترا ھندوستان ءَ شتگ، داں زِند ءِ گُڈّی سھتاں ھمودہ جاہ منند بوتگ. بلوچی زبان ءِ شائر ءُ دپتر زانت قاضی عبدالرحیم صابر وتی کتاب ” مکران تاریخ کے آئینہ میں ” تہ ءَ نبشتہ کنت کہ ” من وتی پِت ءُ پیرکاں چہ اے گَپ اِش کتگ کہ ناطق مکرانی مکران ءِ دمگ ناصرآباد کیچ ءَ جاھمنند بوتگ. آئی ءِ کماش یک شرپداریں بلوچے بوتگ ءُ آئی ءِ کار ءُ روزگار زمین داری بوتگ. دگے یک لیکھے ءِ رِدا ناطق مکرانی نوزدھمی کرن ءَ روبرکتی مکران ءِ دمگ سر باز ءَ وَدّی بوتگ.
ھمے رنگ ءَ ناطق ءِ ودی ءِ بوؤگ ءِ روچ ءُ سال ھَم راج دپتر ءِ تاکانی سرا سَھرا نہ بَنت. یک نبشتہ کارے ءِ رِدا ناطق مکرانی 17 نومبر 1778 ءَ ودی بوتگ، بلے اے بابت ءَ جوانیں پَٹ ءُ پولکاری ءِ نہ بوؤگ ءِ سوب ءَ ما اے گپ ءِ سرا ھَم بیسہ کُت نہ کنیں. مارا گل محمد ناطق بلوچ ءِ بنداتی زندمان ءِ بابت ءَ ھِچ سرپدی نیست، پمیشکہ اے ھَم زانگ نہ بیت کہ آئی ءَ بلوچستان پرچہ یَل دات ءُ سندھ ءَ تالپورانی باھوٹ بوت، پَدا چہ سندھ ءَ دیم پہ لکھنو ءَ پرچہ شُت؟
اے رِدا ھَم بازیں ھیال ءُ لیکہ ھَست اَنت کہ چَرّے ھیالاں یکے ایش انت کہ مکران ناطق ءِ وھد ءَ وانگ ءُ زانگ ءِ ھساب ءَ یَک پَدمنتگیں ءُ پَشت کپتگیں دمگے بوتگ. پمیشکہ یک علم دوست ءُ شائرے ءِ واستہ اے یَک ابرمی کُرتَنے کہ آ یک انچیں جاھے بروت کہ آودا آئی ءَ پہ علم ءُ زانت ءِ دربرگ ءَ گیش موہ بہ رسیت ءُ اُودا آئی ءِ شائری ءِ وانوک ءُ گوشداروک ھَم بہ بَنت. چوش کہ آ وتی شئیرے ءِ تہ ءَ ھَم ماں بلوچستان ءَ پہ علم ءُ زانت ءَ ھینار بوؤگ ءِ درانگازی ءَ کنت :
نہ کتابی بہ بغل شان نہ قلم درکف شان
در بغل ھیزم و در دست تبرمی بینم
ھمہ آفاق بنو شند گلاب و قنداست
مکریان را ھمہ از خون جگر می بینم
گمان کنگ بیت، ھمے سوب اَت کہ گل محمد ناطق مکرانی چہ بلوچستان ءَ دَر دیم پہ سندھ ءَ شُت ءُ پَدا چہ سندھ ءَ لاہور ءُ لاہور ءَ دہلی، دہلی ءَ چہ لکھنو ءَ سَر بوت. پیر حسام الدین راشدی نبشتہ کنت کہ ” گل محمد ناطق ءِ ماں مکران ءَ دراھَگ ءُ سندھ ءَ آیَگ ءِ بزانت اے نہ انت کہ آئی ءَ وتی ڈیھہ یَل دات. مئے گمان انت کہ تَنا وھدی کہ آ ھندوستان ءَ نہ شتگ اَت آئی ءَ وتی ڈیھہ یَل نہ دات، بلکیں ( چہ مکران ءَ ) آئی ءَ سندھ ءَ راہ وا کُت. اے وَڑا ھَم ما گشت کنیں کہ مکران پہ آئی ءِ علمی ءُ شائر ءِ مجلساں یَک پراہ ءُ شاھگانیں دمگے نہ بوتگ پمیشکہ آئی ءَ وتی گیش ایں وھَد ماں سندھ ءَ علم دوست ءُ شائرانی گْورا گوازینتگ. مخدوم خلیل ءِ رِدا ماں سندھ ءَ ٹھٹہ، حیدر آباد ءُ مٹیاری ناطق ءِ تَروتاب ءِ جاہ بوتگ اَنت. ءُ ھمے سئے ئیں شھر آ وھد ءَ علم ءُ زانت ءِ بنجاہ زانگ بوتگ اَنت.”
ناطق وش تَب ءُ وش گپ ایں مردمے بوتگ ھَرکس کہ گوں ناطق ءَ دوچار کپتگ گڑا پہ آئی ءَ ھدوک بوتگ. ناطق ءِ ھمے وش تبی ءُ وشگپی ءِ سوَب ءَ ماں ٹھٹھہ ءُ حیدرآباد ءَ مردماں آرا دل وش (دلخوش) ءِ نام ءَ گوانک جَت. پمیشکہ اے وھدا آ وتی شئیرانی تہ ءَ برے گُل محمد ءُ برے دلخوش ءِ نام ءَ کارمرز کنت. آئی ءَ ماں سندھ ءَ حاکم میر صوبیدار تالپور ءِ دربار ءَ ھَم راہ وا کُت. ءُ آئی ءَ اے دربار ءَ وتی شائری ءِ سوَب ءَ نام کَٹ اِت. ھمُک روچ چہ دربار ءِ نیمگ ءَ آئی ءَ را یَک کَلدارے دیَگ بوت، آ وھد ءَ اے زَر پہ ھمروچگیں ھَرچ ءُ درچانی واستہ یَک شریں رکمّے بوتگ .
ماں سندھ ءَ یَک مزنے مدتے ءَ جاہ منند بوؤگ ءَ پَد گل محمد ناطق دیم پہ دہلی ءَ رھادگ بوت. آئی ءَ سندھ پرچہ یَل دات؟ اے رِدا ھَم راج دپتر ھاموش انت. راشدی ءِ رِدا ناطق ءِ چہ سندھ ءَ درایَگ ءُ دہلی ءَ رؤگ ءِ سوب ماں سندھ ءَ انگریزانی آیگ ءُ سیاسی بدلی ءُ سدلی اَت. اے ھیال راست نہ انت پرچہ کہ اے وھد ءَ ماں دہلی ءَ ھم انگریزانی چِست ءُ ایر بندات بوتگ اِت اَنت. اے گَپ ءِ سرا سِتک کنگ رد انت کہ ناطق ءِ وڑیں زانت کار ءُ کواسیں شائرے ہندوستان ءِ سیاسی چِست ءُ ایرانی بابت ءَ پوہ ءُ سرپد مہ بیت. اگاں آ ماں سندھ ءَ انگریزانی چِست ءُ اِیراں پریشان ءُ تکانسر بوت اِنت گڑا آ ھِچبر دہلی ءَ نہ شتگ اَت. اے بابت ءَ راستیں سرپدی نیست کہ آ کجام سوب اَت کہ ناطق ءَ سندھ یَل دات دہلی ءَ شُت؟ ما تھنا گمان کت کنیں کہ بوت کنت اے ھمے سوب اَت کہ آ چہ بلوچستان ءَ سندھ ءَ اتک ءُ ھمے سوب ءَ آ دہلی برت ءُ سر کت. بزاں آ یک اَنچیں چاگردے ءِ پَٹ ءُ لوٹ ءَ ات کہ آ چاگرد آئی ءِ تَب ءُ ھیالاں گو ھَم گونگ بہ بیت. اے راست انت کہ پہ ناطق ءِ وڑیں بُرزھیالیں شائرے ءَ دہلی ءُ لکھنو ءَ چہ جوانتریں جاہ دگے کجام بوت کنت. دہلی کہ پہ غالب ءِ شئیراں واہ، واہ کنت ءُ لکھنو کہ شیر ءُ شائر، اَردُکانی بُنجاہ انت.
گل محمد ناطق ءِ سندھ ءَ یل دیگ ءِ وھد 1830 ھیال کنگ بیت ءُ ماں دہلی ءَ جاہ منندی ءِ وھد 1831 ءَ بِگر داں 1833 ءِ اکر یا 1834 ءِ بندات گمان کنگ بیت. بزاں لکھنو ءَ روگ ءَ ساری آ دہلی ءَ داں سئے سال ءَ جاہ منند بوتگ . آئی ءِ دہلی ءِ زندمان ءِ سرا چمشانک دیگ ءَ ساری اے گَپ ءِ ذکر المی انت کہ گل محمد ناطق بلوچ ءَ چندے وَھد ماں لاہور ءَ ھَم گوازینتگ. اشی ءِ گواہ ناطق ءِ شاگرد علی شاہ قلندر لاہوری انت. ناطق ماں لاہور ءَ یک کَلّانئیں شائرے ءِ بستار ءَ پجّارگ بوتگ، اے وھد ءَ لاہور ناطق ءَ یک کلانئیں شائرے ءِ ھواری ءَ یک مزنے استادے ءُ شاہ زانتے ءِ بستار ءَ ھم پجا کاریت. ماں لاہور ءَ آئی ءِ نام داری ءِ مناک ایش انت کہ پِتاں وتی چُک ناطق ءِ گورا آؤرتگ انت تاکہ آ شائری ھیل بکن اَنت. ناطق ءَ ماں لاہور ءَ وتی دوست داروک، اِش کنوک ءُ شاگردانی یَک کُٹمّے پیداک کت. علی شاہ قلندر لاہوری وتی کتاب تذکرہ شعرائے پنجاب ءِ تہ ءَ نبشتہ کنت کہ ” یَک روچے یَک شائرے ، کہ آئی ءَ وتی پت ءِ نام شاہ آفرین گشتگ اَت، منی پِت ءِ گورا اَتک ءُ گشت ئے کہ من یَک بندے( مصرع) نبشتہ کتگ ماھے بیت کہ من تکانسر آں بلے دومی بند نبشتہ بؤگ ءَ نہ انت. پَدا آئی ءَ ھمے بند وَنت:
شبم نظر بہ خم زلف مشکفام تو بود
کماش ءَ پسّہ دات کہ من وَ شائری ءَ بلد نہ آں ، بلے منی چُک کہ آئی اُمبر اَبدہ سال انت، شائری ءِ ھُب ءُ واھگ داریت، بوت کنت آ تئی شئر ءَ سرجم بہ کنت. من یَک کنڈے ءَ اُوشتاتگ ءُ ھمے گپاں گوش دارگ ءَ اِت اَنت ءُ ھمے شئیر ءِ دومی بند ءِ سرا جیڑگ ءَ اِت انت کہ منی پت ءَ منا گوانک جَت. کماش ءَ درائینت ” اے شئر ءَ سرجم کت کن ئے؟ اگاں تو اے مھمان ءِ شئر سرجم کت، مرچی ءَ چہ پَد ترا شائری کنگ ءِ اجازت دیگ بیت ” من وتی دیم گوں مھمان ءَ کُت ءُ گُشت” جی بگُش” آ مرد ءَ شیر ءِ بند وَنت ءُ من اے وَڑا شئر سرجم کُت:
شبم نظر بہ خم زلف مشکفام تو بود
اسیر طائر نظارہ ام بدام تو بود
شئر ءِ اِش کنگ ءَ پَد مھمان ءَ ھوار دیوان ءَ نشتگیں ایدگے مردماں ھَم واہ، واہ کُت. چار روچ ءَ پَد منی پِت ءَ من ءَ ناطق ءِ گورا بُرت. منی دست ناطق ءِ دست ءَ دات ءُ منا آئی ءِ شاگردانی کُٹم ءَ ھوار کُت.” چہ اے گَپ ءَ ساپ پَدّر انت کہ ناطق ماں لاہور ءَ فارسی ءِ یَک مزنیں استادے ءِ بستار ءَ زانگ بوتگ ءُ آئی ءِ شاعری ءُ شاہ زانتی ءِ کِسّہ ھلک ءُ جھان ءَ شنگ ءُ تالان بوتگ. ارمان کہ ماں لاہور ءَ ناطق ءِ جاھمنندی ءِ بابت ءَ دگے گیش ھوال نیست. علی شاہ قلندر لاہور ءِ کتاب تذکرہ شعرائے پنجاب مارا ناطق ءِ بابت چندے اھوال دَنت کہ آ ماں لاہور ءَ یک نامداریں ءُ کواسّیں شائرے ءِ بستار ءَ پدر انت. بلے ناطق لاہور ءِ کجام ھَند ءَ جاہ منند بوتگ؟ آئی ءِ گُزرّان چے وڑا بوتگ ؟ اے بابت ءَ مارا ھِچ رنگیں سرپدی نیست. اے بلوچ نبشتہ کار، پَٹ ءُ پول کار ءُ شائرانی زمہ واری انت کہ آ اے درگت ءَ گیش پَٹ ءُ پول بہ کن اَنت.
ناطق ءِ پجار آئی ءِ برزھیالیں شائری اِنت، آ وتی زند ءِ دراجیں سپر ءَ کَلّم ءِ زور ءَ بُرّیت. آئی ءِ کَلّم آئی ءِ اولاک انت، پروفیسر شرافت عباس نبشتہ کنت کہ ” ناطق بلوچستان ءِ اولی ندکار انت کہ آئی ءَ کَلّم ءِ وسیلہ ءَ اینچُکیں دراجیں سپرے بُر اِت کہ آ وھدا بالی گراب ءُ ٹرین کجا موٹل ءُ گاڑی ءِ ھَم نام ءُ نشان نہ بوتگ.”. آ نبشتہ کنت کہ” آئی ءِ دومی کرد ایش انت کہ آ مکران ءِ وڑیں پَدمنتگیں دمگے ءَ چہ ودی بیت ءُ برصغیر ءِ ھما دور ءِ سرجمیں علمی ءُ لبزانکی بنجاھانی تہ ءَ زانت کار ءُ علم دارانی میانجی ءَ نام کٹّ ایت ءُ ھمے وڑا ھما وھد ءِ سرکار ءُ دربارانی تہ ءَ ھَم یک ٹوئیں نامے ءِ دروشم ءَ پجارگ بیت. آئی ءِ سیمی کرد ایش انت کہ آ وتی زمانگ ءِ مزنیں ھستی مرزا غالب ءَ گوں ھَم نیاد بیت، ءُ آئی ءِ فارسی شئیرانی تہ ءَ ردی کش اِیت.” پروفیسر دیمترا نبشتہ کنت کہ ” ناطق ءِ نام گل محمد بوتگ ءُ بازیں نبشتہ کاراں میاں گل محمد، برے مولانا گل محمد ناطق مکرانی ءُ برے مرزا گل محمد ءِ نام کارمرز کتگ”. بلے اِدا اے گَپ تچک کنگ بہ بیت کہ بازیں نبشتہ کاراں گل محمد ناطق ءِ جاہ ءَ مرزا گل محمد ناطق نبشتہ کتگ ایشی ءِ بزانت اے نہ انت کہ آ مرزا یے بوتگ. آ وھد ءَ ھندوستان ءَ مزنیں شائراں مدام مرزا ءِ نام ءَ توار جنگ بوتگ. اے ناطق ءِ کردار ءِ سربلندی ءُ شائری ءِ نام داری انت کہ سندھ ءُ ھِند ءَ آئی ءَ را مرزا گل محمد ناطق ءِ نام ءَ گوانک جنگ بوت.
انچو کہ ما ساری ءَ گُشتگ اَت کہ مارا ناطق ءِ زندگی ءِ بازیں تَک ءُ پھناتانی بابت ءَ سرپدی نیست ھمے پیم ءَ آئی ءِ دہلی ءِ زندمان ءِ بابت ءَ ھم مارا بازیں پوھی نیست. یَک ھیالے ءِ رِدا آ 1931 ءَ داں 1934 ءِ بندات ءَ دہلی ءَ جاہ منند بوتگ. اے سئے ئیں سالاں آئی ءَ ماں دہلی ءَ تاں ھَند ءَ داشتگ؟ آئی ءِ وَرد ءُ وراک ءِ گزاران چے پیم بوتگ ؟ اے بابت ءَ دپتر ءِ تاکانی سرا ھِچ رنگیں اھوال نیست بلے اے گَپ راست انت ماں دہلی ءَ جاہ منندی ءِ وھد ءَ آئی ءَ گوں غالب ءَ سنگتی یے ھَست اَت. گوں غالب ءَ آئی ءِ سنگتی جھلانک اَت پمیشکہ غالب وتی فارسی شئیرانی دپتر ءَ گل محمد ناطق ءَ بکشائیت. غالب ءُ ناطق ءِ میانجی ءَ نمدی نویسی ھَم اے گپ ءَ پَدر کنت کہ اَردُک وت مہ وت نزیک بوتگ اَنت.ھمے نمدی ءِ تہ ءَ ناطق غالب ءِ یَک فارسی شئیرے ءِ سرا نگدکاری کنت کہ آئی ءِ کسہ چو اے وڈا انت.
غالب وتی ” درد و داغ ” نظم ءِ تہ ءَ کِسھے کاریت کہ چے پیم یَک زالبولے ءِ دعا منّگ بنت ءُ آ پَدا یک جوانیں جنکے جوڑ بیت. بلے جَوان بوھگ ءَ پَد آئی ءِ سُنٹ ماں نوداں بیت ءُ وتی جود ءَ گوں بے وَپائی کنت. آئی ءِ مرد آئی ءَ را بدعائی دنت ءُ آ نوک جوانیں جنک سُوّرے جوڈ بیت. اے نظم ءِ یَک شئرے چو اے وڑا انت.
خوک شہ و پنجہ زدن ساز کرد
باسر رو عربدہ آغاز کرد
گل محمد ناطق بلوچ پہ مرزا غالب ءَ روان داتگ ایں نمدی ءِ تہ ءَ نبشتہ کنت ”مثنوی ءُ دوداغ ءِ اے شئر ءِ تہ ءَ:
خوک شد و پنجہ زدن ساز کرد
باسر رو عربدہ آغاز کرد
ندکار پنجگ ءِ لبز ءَ کارمرز کنت. اے چے لبزے؟ اگاں پنجگ انت گڑا اے زانگ بہ بیت کہ سُوّر ءِ پاد پنجگ ناں بلکیں سُرْمب گشگ بنت. اگاں اے پنجگ ءِ رنگیں لبزے یا شائرانی نِزّ ءَ سُرمب ءِ جاہ ءَ پنجگ کارمرز کنگ بیت گڑا اے بابت ءَ منی راھبری ءَ بہ کن تاکہ من راستی ءَ سَر بہ باں. ”
مرزا غالب ناطق ءِ نمدی ءِ پسہ ءِ تہ ءَ ایشی جواب ءَ اے وڑا نبشتہ کنت ” برش ذوالفقار ءُ واجہ حیدر کرار ءِ ذات ءِ سوگند! کہ شئیر ءِ گشگ ءِ سھت ءَ سور ءِ پادانی نکش منی ھیال ءَ نہ بوتگ. راست اَنت کہ من اے ساہ دار جنگل ءُ کوچگاں دیستگ بلے من ایشی ءِ سرا ھُرت چاری نہ کُتگ. منی گُمان بوتگ کہ سور ءِ پاد ھَم چو پیشّی ءِ ءُ کچک ءِ دروشم ءَ بنت. چوش کہ نو تئی نبشتانک ءَ چہ اے گَپ پدر بوتگ کہ سور ءَ پنجگ ناں بلکیں سرمب پِر. مرزا غالب وتی رَدّی ءَ مَنّ اِیت ءُ وتی شئر ءِ بند ءَ ” خوک شُد و پنجہ زدن ساز کرد” ءَ اے وڑا بدل کنت ” خوک شد و بدنفسی ساز کرد”.
پروفیسر شرافت عباس ءِ ردا ” ناطق 1834 ءَ لکھنو ءَ سَر بوت. آئی ءِ چہ دہلی ءَ دیم پہ لکھنو ءَ رؤگ ءِ سوْب چہ جوان ءَ جوانتر ءِ پَٹ ءُ لوٹ اَت. بلے اے رَند ءَ لاپ ءِ شوھاز ھَم ھوار اَت. ” چہ جوان ءَ جوان تِر ءِ پَٹ ءُ لوٹ آئی ءِ شئیرانی تہ ءَ ساپ پَدر انت :
یاد آن روز کزاند وہ بُدم فارغ بال
بودا زبادہ عشرت قدحم مالا مال
یاد آن روز کہ چرخ بمن کج نگریست
غضب آلودہ زد انگشت بچشمانش ھلال
من ترقی طلبیدم تو تنزل دادی
شرم باد از منت ای چرخ تنزل دادی
شرم باد از منت، ای نکو ہیدہ خصال
گاہ درنالہ ام ازدرد گرفتاری خوش
گاہ درگریہ ام، از فرقت اطفال و عیال
بلے لکھنو پہ ناطق ءَ جوانتر نہ اَت، شُدلاپی، بزگی ءُ بد ھالی ماں لکھنو ءَ ناطق ءِ ودار ءَ اِت اَنت. مولانا قاضی عبدالصمد سربازی وتی نبشتانک ” ناطق مکرانی بلوچستان کا مایہ ناز شاعر ” ءِ تہ ءَ نبشتہ کنت ” بے تالھی ءَ ناطق ءِ زمانگ ءَ برصغیر ءَ مسلمان ھاکم زیر بوان اِت اَنت. مغلانی دور ھلاس بوتگ اتگ اَت ھمے واست ءَ فارسی ءِ بازار سارت بُوتگ اَت ءُ ایشی ءِ ارزشت دیوک ھَم پشت نہ کپتگ اَت….. پمے ھاترا ناطق ءِ جوھر داریں تیگ ھَم بے ارزشت اَت”. چوش کہ آ وت نبشتہ کنت :
تیغ صد گیں بہائیم ولے بے قدریم
از سیہ بختی یا سبز نشددانہ ء ما
ناطق ءِ پہ غالب ءُ جوار سنگھ جوہر ءِ ناماں نبشتہ ایں نمدیانی تہ ءَ ساپ سھرا انت کہ ماں لکھنو ءَ ھَم ناطق ءِ دامن ءَ بدھالی ءُ شُدلاپی ءَ گرنچ بستگ. اے ھَم ھیال کنگ بیت کہ گل محمد ناطق شد لاپی ءَ گڈّی ءَ پہ امّالی کنگ ءَ لاچار کُت. انچو سما بیت کہ شد لاپی ءُ بدھالی شائرانی تالہ ءَ نبشتہ انت. غالب ھَم گڈی ءَ ھمے آس ءَ سُتک. پمیشکہ اے اَجب نہ انت کہ اگاں غالب انگریزانی توسیپ ءَ کتابے نبشتہ کنت. بہادر شاہ ظفر ءِ تخت ءُ تاراج بوؤگ ءَ پَد غالب شُد لاپی ءُ مالی بَد ھالے ءَ انچو گور جَت کہ آ لاچار بوت انگریزانی توسیپ ءَ ” دستینو” ءِ نام ءَ کتاب ئے نبشتہ ئے کت ءُ وتی روچے تیلانک دات اَنت. بلے ناطق ءَ زاناں انگریزانی وتگڑیں توسپ ءِ کنگ دوست نہ اَت پمیشکہ آئی ءَ مالی بدھالی ءِ توک منّ اِت ءُ ھمے داب ءَ وتی روچ کنزینان کت اَنت.
ماں لکھنو ءَ ناطق ءِ مالی بدھالی آئی ءِ غالب ءِ نام ءَ نمدی ءِ تہ ءَ سھرا انت، ما اے نمدی چہ پروفیسر عباس ءِ نبشتانک ” ناطق مکرانی ” ءَ چہ زورتگ ءُ غالب ءِ پَسہ ھَم چہ ھمے اردو نبشتانک ءَ زورگ بوتگ. پروفیسر وتی ھمے نبشتانک ءِ تہ ءَ نبشتہ کنت کہ آئی ءَ اے اردُک نمدیانی رجانک چہ ” دود محفل چراغ ” ءَ زورتگ انت.
ناطق ءِ نمدی غالب ءِ نام ءَ
1845 جنوری، چہ لکھنو ءَ، بنام اسد اللہ خان دہلوی عرف مرزا نوشہ
ای آنکہ بری نامہ من! رو بقفاکن
صد قافلہ رشک ببین بر اثر خود
چوش کہ واجہ ءِ نند ءُ نیاد ءِ واھگ اَنچُش انت کہ آئی ءِ درانگازی گوں لبزاں نہ بیت ھمے ھاترا پہ لاچاری گوں کڑ ءِ بڑے ءَ وتی جاور ھالاں ترا اِش کنائین آں. کم چہ کم دہ سال انت کہ من اے ھَند ءَ جاہ منند آں بلے چوشیں اجبیں وَڑ ءُ پیم من کہ اِدا دیستگ ھدا گوں کاپِرّے ءَ ھَم دوچار مہ گیج اِیت ایشاں. اِد ءِ مجلس ءُ مھلوک ءِ تہ ءَ چوشیں مردمے نیست کہ من ءَ پجا میاریت. بلکیں ھما روچ ءَ من اِدا اتکگ آں ھما روچ ءَ بِگر داں روچ ءِ مروچی من یک مزنیں استادے ءِ بستار ءَ پجّارگ باں. منی کُنٹیں کَلّم ءَ چہ ھَرچی کہ نبشتہ بیت مزنیں مِھروانی ءَ گوں دیوان ءُ مجلساں آئی ءِ زِکر بیت. ھَر وزیرے یا نوابے کہ اے سرکار ءِ تہ ءَ سَر ءُ روزگار انت، آ منی سربلندی ءُ کمال ءِ بابت ءَ انچیں گَپ بادشاہ ءَ گُش اَنت کہ اسل ءَ آ گَپ منی تہ ءَ نیست اَنت. اے کُلیں گَپاں ابید ھَما کُرْک ءُ سِرتگ کہ من دہلی ءَ وارتگ اَنت، اِدا ھَم ھمے وَڑ اِنت.
