ھمگام بلوچی
اولی بَھر
نبشتہ کار: ابدلستار بُگٹی
ڈیھی نوبت ءَ کرد بُن بیھ ءَ کوھانی سر ءَ مَیزر ءُ آباد اَنت ءُ ملک اش کردستان ماں سے دِگریں ملکانی لاپ ءَ چُنڈ چُنڈ ءَ بَھر انت۔ یک بَھرے ماں زِرباری ءُ رودرآتک ترکی ءِ لاپ ءَ، دومی بَھر گوریچی ایران ءَ سیمی بَھر ماں گوریچی ایراک ءُ چارمی بَھر گوریچی سوریا(شام) ءِ کوازہ ءِ لاپ اَنت۔ یک تَپاسے ءِ رِد ءَ ٹَکبندیں کردانی تُلُب(Population ) کَچّ ءَ 30 تاں 45 ملین بِہ بنت بلے زیردست ءُ ونڈ ونڈیں راجے ھمے سوب ءَ مھلوک ئِے لیکھگ نَہ بوت پمیشکا ءُ انچوشکہ گلامیں راج ءِ تُلُب زانگ نَہ بیت.
کردیش ایشانی ماتی زبان انت بلے یک دومی زبانے ھست ءُ نام ئِے زازاگورانی زانّگ بیت۔
اگاں ما راجدپتر ءَ ، ھاسکن میان اُستمان ءِ اولی مستریں جَنگ ءَ چَمّشانکے بِہ دے ایں گڑا اود ءَ چہ زانگ بیت کہ 1920 روایرشُت ءِ زوراکاں(Western Powers) گوں کرد جنگولاں اسمان شھنشاھی ءِ ھلاپ ءَ جنگ ءِ بَھر زورگ ءِ مُزّ ءَ یک جتائیں وتنے ءِ منّگ نامہ ءُ اھد اش کتگ۔ بلے کُھت ءُ بژن انت کہ جنگ ءِ سوبمندی ءَ رَند روایرشُت ءِ زوراکاں ھما اھدنامہ ءَ ھترمال اش کت ءُ لاؤسن بَیَنت ءُ رھبند ءِ درگتاں تیوگیں کرد راج ماں بازیں رَد ءُ زوراکیں ملکانی( یک بَھرے ماں زِرباری ءُ رودرآتک ترکی ءِ لاپ ءَ، دومی بَھر گوریچی ایران ءَ سیمی بَھر ماں گوریچی ایراک ءُ چارمی بَھر گوریچی سوریا) نیام ءَ ونڈ ونڈ کنگ بوت پمیشکا یک نرمزار ، گیشتر (Majority)ءُ سر ڈگار ءِ وتواجھے ھمک نیمگ ءِ کمین ءِ درجہ (Minority)دیگ بوت۔ گڑا ھمے رَدیانی آکبت ءَ گوں ھستیں جنگانی(Current ongoing War) ھوری ءَ ماں ترکی، ایران، ءُ سوریا ءَ بازیں نہ منّگی (Rebellion) ءُ یاگیانی چیر جنگولانی گل ءُ ھونیگیں پدریچ ءِ ھلاسی ئیں جنگ (Genocide)بوت انت ءُ انگت ءَ بوگ ءَ انت۔
مرشاں کردانی بازیں زرنگ ءُ ھاٹیگیں چیرجنگی گَل دلجمی ءَ گوں وتئی دژمناں جنگ ءَ دیگ ءَ اَنت. جنگی پِڑ گْوش ئے یا میان اُستمانی واھر(Lobby) ءُ ھمک ءِ درشماں سوب اش بوت انت۔ توری ایراک بِہ بیت توری زوراکیں ترکی توری ارب آشوب ءِ زدگیں سوریا بلے کرد سرمچار ءُ جنگولاں بے کساسیں سوب زورتگ انت ءُ دژمن ئِے پروش داتگ۔نامدایں کرد جنگولانی گَلانی نام اش انت.
(1) سیاسی گَل کے ڈی پی (Kurdistan Democratic Party ) ءُ کے یو پی (Patriotic Union of Kurdistan )ءِ جنگولی گَل پشمرگا(ھما کہ مرگ ءَ پیش بنت) ایراک ءَ گوں جنگ کتگ ءُ کنگ انت۔
(2)پی کے کے ،ایس ڈی ایپ(SDF)، ایچ ڈی پی، وائی پی جی، پی وائی ڈی ءُ ٹی اے کے گوں دوئیں ترکی ءُ سوریا ءِ ھلاپ جنگ انت۔
(3) ایران ءِ ھلاپ ءِ KDPI(Democratic Part of Iranian Kurd ) جنگ انت۔
انچوش کہ ما پیش ءَ گْوشت کہ کرد راج گوں سے مزنیں ملکاں جنگ ءَ انت گڑا ھمے بابت ءَ ما یک یک ءِ سر ءَ ایوک ءَ سرپدی دے ایں۔ اولی بر ءَ ما ایراک ءِ ھلاپ ءَ کردانی جُھد ءِ بارو ءَ ٹَوک کن ایں ءُ دومی بَھر ءَ ترکی ءُ سوریا ءِ ھلاپ ءَ ءُ سیمی بر ءَ ما ایران ءِ ھلاپ کُردانی جھد ءُ سوباں ءَ درشان کن ایں ءُ ما شمارا سرپدی یے اش دے ایں۔
*کُرد ءُ ایراکی اراب ءِ جنگ:* وھدے سوریا ءُ ایراک ءِ لاپ ءَ اراب زوراکاں ماں سرکاری مَنّہ(Assembly) ءَ گیشتریں بَھر پہ زور ءَ پچ گپتگ انت گڑا کرد راج چہ سرکار ءِ نیمگ ءَ ھرچ وڑیں آسراتی ءُ ھکاں زبَھر کنگ بوت اَنت توری ماتی زبان ءِ وانینگ ءُ توری سیاسی ءُ پوریاگِری ھرچ وڑ ءَ کرد ھترمال کنگ بیتگ انت۔ اولی کُرد رھشون مستپا بارزانی ءَ 1960 کردستان ءِ آجوئی ءِ جار جتگ ءُ سیاسی گَل Kurdish Democratic Party (KDP) ٹھینتگ گڑا رند ءَ چیر جنگے ئِے بندات کت۔ مستپا بارزانی ءُ آئی ءِ سنگت جلال تالبانی ءَ گوں وتئی سیاسی گَل KUP یک بلاھیں جنگولانی گَلے جوڑ کت ءُ نام ئِے پشمرگا ایر کت۔ آ وھدی ایراک ءُ ایران ءِ سیمسرانی جیڑہ ھم ھست ات اَت ءُ پمیشکا ایران ءَ کے یو پی ءُ کے ڈی پی آئی ءِ جنگولانی باز کمکّ ءُ واھر اش کتگ ءُ ھمک وڑیں جنگی آسراتی اش داتگ ئِے۔ کرد چیر جنگی لشکر ءَ ایراک ءِ %80 سرکاری لشکر ماں جنگ ءَ دزگٹّ داشتگ ءُ ایراک ءَ را زَرّ زوالی ءُ لشکری نکساں آماچ کنائینت۔ اے ایراک ارابی سرکار ءُ کُردانی اولی جنگ ات کہ یلوول آشوب( Aylul Revolt) ءِ نام ءَ زانگ بیت۔
اے آشوب رَند ءَ مزنیں جنگے نیمگ ءَ شُت ایران ءَ مدام کرداں را ھمک وڑیں جنگی کُمکّ کت انت ءُ دہ سال ءَ تاں شپ روچ جنگ اش گُلینتگ۔ اے جنگ ءَ ایراک ءَ را ھم بے کساسیں جنگی ءُ دیمروی ءِ بیرانی داتگ انت ءُ ایراک سرکار بے وس بوت ءُ کرد جنگولاں گپ کنگ ساڑی بوت۔
مولمان 1970 گوں مجلس ءُ گپتواراں(Negotiations ) ھمے منّگ نامہ ءُ سر ءَ منّگ بوت انت کہ کُرد راج ءَ را گپ ءُ مجلس بنت ءُ ماں چار سال ءِ لاپ ءَ یک توجیلّے ءِ سوب ءَ کرد راج ءَ را وتواجھی یے (Autonomy) دیگی بیت ءُ رس ایت۔ اے دہ سال ءِ جنگ ءَ کساس 110،000 مردم مرتگ ءُ ورنائیں زال جنوزام بیتگ انت شھر ءُ دمگ بیران ءُ ویران بوت ات۔
بلے یک نیمگے ءَ گپ ءُ توجیلّے ءِ درگیجگ ءِ سر ءَ کار بوگ انت ءُ دومی نیمگ ءَ ایراک گوں ایران ءَ وتی سیمسرانی جیڑہ گیش ءُ گیوّار کنگ ءَ ات۔ گڑا وھدے 1975 ایران ءُ ایراک وتی سیمسر ءِ جیڑہ ھلاس کتگ انت ءُ ایران وتی شَتکی ءُ لُچّی ءِ سوب ءَ کُرد جنگولانی کمکّ ءُ واھر ءَ بَج ایت چے ءَ کہ ایران ءِ سِیت پیلَو(سرجم) بوت انت ۔ پد ءَ کرد جنگی رھشون مستپا بارزانی چہ ایران ءَ سَک دلپروش ءُ برانز گیپت بلے آئی ءِ سنگت جلال تالبانی ھاموش ءُ بے توار بیت۔
رَند ءَ ایراکی اراب سرکار ءَ گوں بازیں رپک ءُ پندلاں منّگ نامہ ءُ ھیر ءَ بَجّ ات ءُ کُردانی شھر ءُ دمگاں ھاسکن کِرکوک ءُ کاناگن ءَ ایراکی سرکار ءَ بازیں بندوبستاں اراب تُلُب ءُ کٹمانی آرگ ءُ میزر کنگ بندات کت۔ یک رَندے پد ءَ یک ھونیگیں جنگے بُن دیگ بیتگ بلے رَندی جنگ ءَ کرد جنگول بے کُمکّ ءُ واھر بیتگ انت۔
چوناھا ایران ءَ کرد جنگولانی کُمکّ ءُ واھر دیگ بند کت پمیشکا اے جنگ ءَ کُرد ءَ را ھاسیں سلاہ ءُ جنگی ازباب ءُ آسراتی نَہ بوت ات پمیشکا کُرد جنگولاں زیت پروش وارتگ۔ یک رندے پد ءَ کساس 20،000 ھزار مردم بیران، بے کساسیں زدگ ءُ دائمی نیمجان بوت انت۔ کرد دمگ ءُ شھرانی ھمک آسراتی بیران ءُ پروش کنگ بوت انت توری آپ ءُ لاین گوش ئے توری وانگجاہ ءُ نادراھجاہ گوش ئے سرجمی ءَ ٹُکّر ءُ پروشان بوت اَنت۔ گڑا مستپا بارزانی گوں وتی KDP گَل ءِ بازیں لشکر ءَ درڈیھ بوت ءُ کساس 60،000 کھول ءُ ٹکّ بے لوگ ءُ در پہ در بوت ءُ زِرباری ءُ رودرآتک کردستان ترکی ءِ کوزہ ءُ دزگیر کتگیں کرد دمگاں لَڈتگ ءُ شُت انت۔ البت کرد چیر جنگ ءُ جُھد اوشت ءِ آماچ نہ بیتگ۔
گڑا KDP ءِ رھشون ءُ جنگول مستپا بارزانی رمس 14 مولمان 1979 ماں امریکی شھر واشنگٹن ءَ بیران بیتگ۔ بلے KUP ءِ جنگول جلال تالبانی ءَ کردستان ءِ وتواجھی ھاتر ءَ جنگ دیم ءَ جُنزان کنائینت۔
پد ءَ 1979 ایراک ءِ نوکیں پاگواجہ سدام ھُسین ءَ کُردانی سر ءَ یک بلاھیں زلم ءُ کَھر بنا کت ءُ جلال تالبانی ءِ گَل PUK ءِ کساس 150 بندیگ ماں یک روچ کُشگ بوت انت۔
وھدے ایران ءُ ایراک تومشان 1980تاں ساچان 1988 ءَ یک ھونیگیں جنگے ءَ دُچار کپتگ انت ایراک ءَ اے جنگ گوں اے مول ءُ مراد ءَ بندات کتگ کہ ایران ءِ ٹیل ءُ گیس ءِ ابرمی آسرات ءَ سررچیں ارابانی پَرگِنَگ کوزستان ءَ وتی دست ءُ کوزہ ءَ بیار ایت۔ وھدے ایراک ءِ سرکاری لشکر اے جنگ ءَ دزگٹّ بیت گڑا اے سوب ءَ لھم لھم ءَ کُرداں یک رَندے پد ءَ سر چست کنائینتگ ءُ چہ اے جنگ ءَ موہ ءُ شِرّیں سیتے زور انت. کرد جنگلولیں رھشون ءُ PUK ءِ مستر جلال تالبانی ءُ KDP ءِ مستریں رھشون ھُدامرزی مستپا بارزانی ءِ چُک مھسود بارزانی ھم اے جنگ ءَ بَھر زورگ ءِ ءُ ایران ءِ کمک کنگ ءَ جار جتگ ءُ اے دوئیں گَلاں یک رَندے پد ءَ جنگی گَل پشمرگا ءِ نام ءَ وتئی جنگولی جُنز بندات کتگ انت ، کرد وَ پیسر ءَ ایراک ءِ سرکاری لشکر (پوج) ءِ سر ءَ زَھر ءُ بْرانز ات انت تھنا یک موھے ءِ وادیگ ات انت ءُ ایران ءِ پوج ءَ گوں یک رَندے پد ءَ یکمشت بیتگ انت پمیشکا پشمرگا ءَ آ جنگ ءَ پہ ایران ءِ کمک ءَ ساڑی بوت۔ یک رَندے پد ءَ نوکیں سلاہ ءُ جنگی ازاباب ءُ آسراتی اش ھم رستگ انت۔ اے یک بلاھیں دْراجیں جنگے ات ءُ اے ایران ءُ ایراک ءِ جنگ ءِ زمانگ ءَ کرد جنگولاں اراکی پوچ ءَ بازیں جنگی توان داتگ انت ءُ شَرّیں درشماں بیر گپت انت۔ اے جنگ ھشت سال ءَ بِہ گر داں 1980 ءَ تاں 1988 ءَ دوئیں ملکانی سیمسراں برجم بوت۔ گڑا ایراک اے جنگ ءَ پروش ورگ ءَ ات ءُ بازیں کردانی دمگ ماں کرد جنگولانی دستاں آتکگ اَنت۔
رمس 16 مولمان 1988 ءَ اراکی رستریں پوج ءَ کردستان ءِ تیوگیں دمگ ھلبجاہ اَنگرّ کتگ ءُ لس مھلوک ءِ سر ءَ ماں اے پوتّاری ءِ سر ءَ جور ءُ زَھریں گیس ءِ اُرُش ئِے کتگ کہ اود ءَ ایرانی پوج ءَ ھلبجاہ ءِ دمگ کوازہ کتگ پمیشکا جنگ ءَ جُشیں کھرواریں سلاہ کارمرد بوگ روا انت۔ میان اُستمانی گَل یو این ءِ یک سرھالے ءِ سر گْوشگ بیت کہ رمس 16 مولمان 1988 ءَ ھمے اراکی زَھریں گیس ءِ اُرُش ءَ Mustard،Sarin،Tabun ءُ VX وڑیں ھَتَریں گیس کارمرد کنگ بوت انت ءُ کساس 5000 لس مھلوک ھمیشانی لاپ ءَ گیشتر جنیں آدم ءُ گونڈو بوت انت ماں سے ادارُکے ءِ تہ کندان ءُ کُکاران ءَ (شانوک) کنان ءَ مرتگ ءُ بیران بوت انت۔ گڑا میان اُستمانی ملک ءَ اے اُرُش ءَ را لانت(condumn) داتگ. اے پدریچ ھلاسی ءِ پندل ءَ ائراک ءِ رکینگ ءِ وزیر (Defence Minister) اَلی ھسن الماجد ءِ دست مان ات۔ اے دراھیں اُرُش ءِ سرسوج ءُ پرمان ھم رکینگ ءِ وزیر اَلی ھسن الماجد داتگ۔رمس 17 ساچان 2003 ءَ اَلی ھسن الماجد دزگِیر بوت پد ءَ ھمے ءُ دیگہ بازیں میارانی مُزّ ءَ 25 بھاران 2010 ءَ پاھو دیگ بوت۔ ما یک رَندے پد ءَ بُنگپ ءَ بزاں ایراک ءُ ایران ءِ جنگ ءَ رو ایں۔
بلے ایراک ایران ءِ جنگ بے آسر بوگ ءَ ات گڑا ماں میان اُستمانی گَل یو این ءِ جنگ بندی اش کنائینتگ ءُ رند ءَ ساچان 1988 ءِ جنگ ھم ھلاس بوت۔ اے توگیں دراجیں جنگ ءَ ناں کہ ایراک ءَ ءُ نیکہ کرداں پائدگ رست بلے ایران ءَ وتی پَرگِنَگ ءُ شھر پھریز ءُ رکینتگ انت۔ تھنا ھمے سرپدی بیگ انت کہ اد ءَ ھم ایران ءَ وتی مول ءُ مراد پیلّو کتگ انت ءُ ھُشک ءَ کرد مرتگ ءُ بیران بیتگ انت۔
1990 ءِ امریکہ ءُ ایراک ءِ جنگ ءِ باریگ ءَ، بزاں اولی گلپ وار (First Gulf War) ءِ وھد ءَ ھم کرد راج ءَ را باز سیت ءُ پائدگ رستگ انت۔ گڑا دوئیں سیاسی گَلاں KDP ءُ PUK ءِ وتی چیر جنگی گَل پشمرگا ءَ ایراکی لشکر ءِ ھلاپ ءَ جنگ کت۔ یک نیمگے ءَ ایراک سرکاری پوج امریکہ ءِ ڈگاری ءُ آزمانی لشکر ءِ دست ءَ لٹ ورگ ءَ انت ءُ ھمک روچ آزمانی جنگی گراب بمبانی ھور ءَ گْوارینگ ءَ ات انت۔ میزائیل ءُ دگریں ژانبلینوکیں بم چہ زِر ءُ آبی گراباں چہ جنَگ بیگ ءَ ات انت۔ دومی نیمگ ءَ پشمرگا ءِ جنگول اراک ءِ سرکاری پوج ءَ را درمان دیگ ءَ ات انت پمیشکا ایراکی سرکاری پوج ءَ سارتان 1991 کردستان یلہ کتگ۔ گُڑا ھمے جنگ ءَ ایراک سرکاری پوج ءِ سرین پروشینتگ ءُ کُرد پشمرگا ءَ یک بلاھیں سوب زورتگ۔
ایشی ءَ رَند دوئیں سیاسی گَلاں KDP ءُ PUK ءِ رھشوناں کُردستان اے وتواجھی ءِ جار جتگ ءُ زیت وتی دوئیں سیاسی گَل KDP ءُ KUP ءَ سرکار اش ٹھینتگ نام ئِےKurdistan Regional Government(KRG) ایر اش کت۔
پد ءَ 1992 ءَ KRG ءِ گچینکاری اڈ کنگ بوت بلے ھپ ءُ بژن کہ سرکار ءِ جوڑ کنگ ءِ وھد ءَ اے دوئیں سیاسی گَل بزاں KDP ءُ KUP سیاسی تبک وت ماں وت زھر بوت انت ءُ مستپا بازانی ءِ چُک مھسود بارزانی ءِ KDP ءُ جلال تالبانی ءِ PUK گَل وت ماں وت مڑگ ءَ دُچار کپتگ انت۔ ھبکہ ءَ ٹَوک انت کہ ماں ھمے جنگ ءَ ایران ءَ جلال تالبانی ءِ PUK گَل ءَ را سلاہ ءُ جنگی ازباب داتگ انت دونی نیمگ ءَ سدّام ھُسین ءِ سرکار ءَ مھسود بارزانی ءِ KDP ءِ جنگولاں جنگی آسراتی دات انت کہ وت ماں وت ءَ را کُش ات۔
البت اے دوئیں گَل زیت پوہ ءُ سرپد بیتگ انت کہ مارا مئے دژمن وت ما وت ءِ جنگ ءَ ھلاس کنائینگ انت پمیشکا آیاں وتی جیڑہ وش کت انت۔
اے وت ماں وت جنگ ءِ بزاں سول وار ءَ ھم اراکی کُرداں بے کساسیں نکس ءُ تاوان اِش داتگ انت ءُ کساس 5000 ءَ لس مھلوک ءُ جنگول بیران بوت انت بلے پد ءَ وتی تیوگیں جیڑہ ھلاس اش کتگ ءُ KGR ءِ سرکار دیم ءَ جُنزان کُت۔
وھدے امریکہ یک رَندے پد ءَ پہ ایراکی پاگواجہ سدام ھسن ءِ سرکار ءَ ھلاس کنگ ءَ 2003 ءَ ایراک ءِ سر ءَ اُرُش کنت گڑا پد ءَ پشمرگا امریکہ ءِ کمکّ کنت ءُ وتی وتواجھی ءَ را نوکیں ھاٹیگے ءَ مھکم کنت۔ KRG ءَ کرد ءِ ھمک شھراں بلاھیں دیمروی یے دات اِش۔ بلے دومی نیمگ ءَ جنگانی سوب ءَ پد ءَ ایراک سرکار باز نزور ءُ گار بیت۔ پد ءَ ایراک ءَ بازیں جنگ ءُ جدل بنت ءُ اراکی اراب جنگول امریکہ ءِ ھلاپ ءَ چیر جنگے کن انت ھمے وھد ءَ ISIS ءِ جنگول ھم آسے جمبور کنت بلے کردستان ءِ ھمک شھر ایمن ءُ پہ دیمروی ءَ جُنزان کن انت۔ کردستان راج ءِ بُندریں شھر اِربل انت اود ءَ RGK ءَ بے کساسیں دیمروی کتگ انت ھاسکن ٹیل ءُ گیس ءِ کارجاہ باز بوتگ انت۔ کرد ءِ مردماں ھمک وڑیں پوریاگِری رستگ انت۔
وھدے ایراکی کُردانی رھشون مسھود بارزانی پہ ایوک ءُ آزاتیں ملک کردستان ءَ سَوڑان / گیچِنکاری(Referendum) ءِ جار جتگ گڑا ایراکی سرکار ءَ اے جار نہ مَنّ ات بلے کرداں را مورے ھم نہ وارتگ ءُ رمس 25 تومشان 2017 گچینکاری کنائینگ بیتگ ءُ آسر ءِ ھساب ءَ %98 کرد لس مھلوک ءَ آجوئی ءِ ھاتر ووٹ دنت۔
پد ءَ ایراک ءِ دزگِیریں کرداں وتی جتائیں سرکارے اڈ کت ءُ مرشاں واجہ مسرور بارزانی کردستان ءِ مزنیں وزیر انت، واجہ نیچروان بارزانی چہ KDP سیاسی گَل ءِ نیمگ ءَ پاگواجہ انت ءُ واجہ کوسرت رسول اَلی چہ PUK ءِ نیمگ ءَ کستریں پاگواجہ انت ءُ مرشاں ایراکی کُرد چہ بے کساسیں کولیگ ءُ نَدرْ ءِ سوب ءَ یک سر ڈگارے ءِ وتواجہ اَنت ءُ ملک اش بلاھیں دیمروی ءِ نیمگ ءَ جُنزان انت۔
روان انت۔۔۔۔۔
