ھمگام بلوچی زبان
نبشتانک: کریم تھل 2023/02/15
بلوچی زبان ءِ سرا مرچاں کار بیگ انت ، بلے من گیشتر هما وتی « شهزانتانی » کار ءَ دیسته که په زور لوٹنت بلوچی ءَ رهبند ءِ نام ءَ کجام ڈبّه ءِ تها بند کنائین انت و آهانی هیال ء بلوچی ءِ دیمرئی و دیمبری ءَ آئی ءِ ڈبه ءِ تها جاه دیگ انت و اے ناروائی ءَ په نزانتکاری ءَ پهرے هم زاننت . من گوئشاں که اے زانوگراں گیشتر بلوچی ءَ تاوان دیگ انت تاں کمک و دیمبری ءَ ، پر چا که ایشانی جند بلوچی ءَ گیش چه وتی گالوار یا گالواراں من دلجمی ءَ گوئشاں که نزاننت ، نون گوں چُشیں زانت ، پر گنج و هزار مرادیں بلوچی ءِ جنجالاں چون دیست و گیشینت کن انت؟
هیر من وتی گپ ءَ بلوچی گال و گالبندانی نبیسگ ءِ سرا بنگیج کناں . بنگیج ءَ گال ( کلمه ) و گالبند پیکه سرجم نبیسگ به بنت و آهانی بُرّ بُرّ کنگ و جتا نبیسگ پهک رد انت و اگں گال یا گالبندے گوئنڈ کنگ بیت ، جوان انت که آئی ءِ سرجمی ءَ هموداں یاں چیرا ، جاهے بنبیس انت .
گال:
گال هما انت که آئیا وت جتائیں بزانت و درشانے ببیت . چُش که گال ، جنک ، بچک ، بچ ، باگ ، اپس و … شما اگں چه اے گالاں یک آبے هم دور کنیت ، آهانی بزانت یا پهک بدل بیت یا چَٹ بے مانا بینت ۔ گالانی بزانت کم وکمتر چه گالبندان انت و گیشتر گیشتگ انت . بلے گالبند ( اصطلاح ) ءِ بزانت باز گیشتر و پراهتر انت .
گالبند یا اصطلاح:
گالبند یا اصطلاح چه دو و یا چه چنت گال ٹهیت ، بلے آئیا بیت که وت چَٹ جتائیں بزانتے ببیت که گوں وتی هواریں گالاں یکے مه بیت . په درور : « سرپد » ، « سرو پد » ، « پد و سر » ، « چد و پد » و … که سر ، پد ، و و … ایدگه گال وت بلوچی ءَ هست انت و آهانی وتی بزانتے هست انت بلے « سرپد » یک گالبندے و بزانتی هست انت « سوگه » ، « زانتکار » ، « روشن کنگ کسے » انت و چه دو گال اڈ بیته . « سرو پد » یا « سر و بُن » چه سئے گال ٹهتگ و بزانتی کسے ءِ جاه ءِ مالوم کنگ ، کسے ءِ بن و بیه و پیرک و بلک و سیادانی رشته ءَ گیشینگ و … دگه بازیں بزانتے هست و بیت کنت . هما داب که گندیں گالبند یا اصطلاح ءَ چٹ جتائیں بزانتے چه جند ءِ بُنی گالاں هست انت و آئی ءِ بهر بهر کنگ و جتا نبیسگ ، مردماں گیشتر پریشان کنت . گالبندانی بزانت چه گالاں باز گیشتر و شاهگانتر انت .
زبانانی سادگیں گال بلکیں کم ببنت ، بلے زبان ءِ جند ءِ بنیات ءَ چه هما گالاں هزاراں گالبند اڈ کنگ و ٹهینگ بنت که زبان ءَ رنگ و بود ءَ بکش انت .
واجه سید ظهور شاه هاشمی ءَ وتی « بلوچی سیاهگ ءِ راست نبیسی » ءِ پیژگال ءَ شانزهمی تاکدیم ءِ گڈی رداں نبیسیت :
« اگاں گال یکے ءُ ایشی ءِ بزانت هم یکے ، پمیشکا یکجاه نبیسگ لوٹیت . ایشی ءِ بهر بهر کنگ پهک رد بیت . » .
بلے واجه سید ءَ وتی اے هبر ءَ نه اوشتیت و بازیں بلوچی گالاں ، کپ و چنڈ ءَ کنت . دیمتر ءَ هبدهمی تاکدیم ءِ برزی رداں نبیسگ انت : « ما « روگ ءَ انت » ، ءَ سئے بهر کتگ پرچا که ایشی ءِ هر سئیں بهر تهنا هم جتائیں بزانتے دار انت و هر یکے جتا وت گالے .»
جی اداں « روگا انت » یک گالبندی گالے که کار و زمان ءِ گوئشوک انت . منی هیال ءَ آئی ءِ کپ و چنڈ کنگ ، ما را کجام سیتے نه دنت بلکیں نبیسوکاں گیشتر اڈینیت و بس . دومی گپ ایش انت که سید په راستی گوئشته که اے گالبند چه سئے گال ٹهته . بلے اے یک کَن گالی ( فعلی ) گالبندے که چه روگ + ءَ + انت ٹهته . بلے واجه سید ءَ سادگیں بلوچی گالان هم باز جاه دو دو بهر کته ( نبشتانک ءِ آهر ءَ من وتی هیال ءَ اے باره ءَ گوئشاں ) . چشیں گال باز انت که په درور اداں چنت گال آرگ بنت : پدا ، ادا ، چدا ، دیما و … واجه سید ءَ پد ءَ ، اد ءَ ، چد ءَ ، دیم ءَ نبشتگ انت . گپ ایش انت که ما را لهتے چه اے گالاں هر دوئیں داباں هست انت چُش که : پدا ، دیما و پد ءَ و دیم ءَ و …. بلے اے دوئیں گالانی بزانت پهک جتا انت و نزیکیں گال هم نه انت . دومی گالاں چه پَد و دیم ٹهتگ انت و گوں پد و دیم بندوک انت ، بلے پدا و دیما ، پُشتا ، چداں ، اداں وت جتائیں گال انت . سید ءَ منَّیت که « پد ءَ » یا « دیم ءَ » دو گالی گالبند انت ، بلے من دلجمی گوئشاں که جی هئو « پد ءَ » بزان پاد ءِ نشان ءَ و « دیم ءَ » بزان دیم ءِ شبین و سرا دوگالی گالبند انت ، بلے « پدا » ، « دیما » ، « سرا » که آهانی بزانت دوارگ ، چنتمی گشت ، رند و … انت یا دیما بزان پیش بیگ و نیمگ انت ، یا سرا که بزانتی بُرزگ انت وت بلوچی ءِ سادگیں گال انت و نه « گالبند » یا اصطلاح . مئی باچکو زانتکاراں گوں چُشیں زوراکیاں ، بلوچی ءَ تاوانبار کننت و پایدگ نه دینت ، هر چنت شهسسا و زباندوستی ءِ نام ببیت یا دگه نامے . « ءَ » پدوندی نشانے که گالانی آهر کیت و هما « ا » انت که گال ءِ بزانت ءَ روشنتر و گیش کنت اگں آئی ءِ همراهی ءَ دگه گیشی یے همراه ببیت ، هما گهتر انت که « ءَ » ویل کنگ ببیت و هما « ا » داب ءَ نبیسگ ببیت . چُش که : « کنگا انت » ، « روگا انت » ، « ورگایاں » و … « ءَ » ءِ کارمرزی ، اگں جنجالے ببیت ، گهتر انت که کارمرز مه بیت و اوگانستان ءَ و یوروپ ءِ بلوچ آئیا ویل کتگ یا ویل کنان انت ، بلے نبشتانکش روان و واناک انت .
گالبندانی کپ و پروش و گال گنجان هوار کنگ هم ردیں کارے . پرچا که گالبند سرجم وت ، بزانت ءِ دیوک و گیشینوک انت و نه آئی ءِ کپ و بهراں . په درور : « چد و پد » انت که آئی ءِ بزانت انت : رند چه ایشی ؛ دومی یا چنتمی گَشت . اے بزانت گوں « چد » یا « پد » یا ایشانی درمیانی « و » ءَ هچ سیادی یے نیست . منی هیال ءَ واجه سید ءَ جاهے جاهے همے ردی ءَ په نادلکشی کتگ . واجه سید ءَ « سید گنج » ءَ «« پَد »» ءِ گال ءَ هپت بزانت داتگ که یکے چه اے بزانتاں « دوارگ و چنتمی گشت » انت . تا جاهے که من جُست و سوج کته ، من نه اشکته که کجام هلاکه ءَ یا کجام گالوار ءَ « پد » په چشیں بزانتے کارمرز کنگ بیت. منی گمان انت که واجه سید ءَ همے گالبند یا ایشی ءِ دروریں گالبنداں پروشتگ و چنڈ کته و اے مانای ءَ ما را کشته و داته و آئیا گمان کته که گال ءِ جند « پد » انت و نه « پدا » . که اے داب نه انت . گالبندانی تها بیت که گالاں کپ و چنڈ کنگ و په هاسیں بزانتے ءَ هور بندگ ببنت که اداں هم چو بیته و « دوارگ » ءِ همبزانتیں گال « پدا » انت و « پد » نه انت . نبیسگی هما « پدا » انت بزان چنتمی گشت . و « پد ءَ » وت گالے نه انت و گالبندے و چه دو گال « پد + ءَ » ٹهته و آئی ءِ بزانت چٹ دگرے و « پاد ءِ نشان » انت و نه دگه چیزے . زبان راج ءِ هستی مانزمان انت ، زبان ءَ پلگار !
زبان ! راج ءِ ساه انت ! زبان ءِ شاهگانی و آباتیءِ هیال ءَ کن !
