چینی فلسفہ
نبشتہ کار : اکبر لغاری
رجانکار : سعید بلوچ
آبادی ءِ حساب ءَ دنیا ءِ مَستریں استان چین یَک وَھدے ءَ گُوْنڈیں اِستانی تہا بَھر ءُ بانگ بوتگ ءُ آیانی واکدار مدام یکے دومی ءِ گُٹ ءِ ھوناں بوتگ اَنت. اَوّلی مزنیں حکمرانی شینگ ءِ دروشم ءَ چہ حضرت عیسٰی ءَ پیش 1500 ءَ سِھرا بوت، ءُ جتا جتائیں استانی تہا بار ءُ بانگیں چین چہ حضرت عیسٰی ءَ پیش 221 ءَ یک استانے جوڈ بوت ءُ آئی واکداری شین ءِ ھاندان ءِ دست ءَ اَت. اے ھمے وَھد اِنت کہ چین ءِ مزنیں دیوال ءِ بن ھِشت اِیر کنگ بوت.
چین چہ بندات ءَ کِشت ءُ کِشاری( زرعی) چاگردیے بوتگ کہ آئی ءِ تہا کشت ءُ کشاری چاگرد ءِ کُلیں شَری ءُ ھرابی مان اَنت. چینی زبان ءِ لِکوَڈ چہ حضرت عیسٰی پیش 2000 ءَ اَڈ دیَگ بوت. چہ حضرت عیسٰی ءَ پیش سَن 1000 ءِ نزیک ءَ قانود نبشتہ کنگ بوت اَنت.
چینی فلسفہ جوانیں دروشمے ءَ چہ کنفیوشش ءَ بندات بوت. بلے چہ کنفیوشش ءَ پیش ھَم مزن ءُ کسانیں فلسفی بوتگ، بلے اِدا آیانی ھوال ءِ نبشتہ کنگ مئے واستہ المی نہ اِنت. کنفیوشش چہ حضرت عیسٰی ءَ پیش شَشُمی کرن ءِ فلسفی اِنت. اے ھمے وھد اِنت کہ یونان ءَ پیتھاگورس ءُ ہندوستان ءَ گوتم بودھ ودی بوت.
اے وَھد ءَ ماں چین ءَ جاگیردار آنی حاکمی اَت. آ گونڈیں گونڈیں شھرانی تہا مزنیں، مزنیں ماڈیانی واھند اِت اَنت، ءُ وتی ھَند ءُ دمگانی چِست ءُ ایر امیشانی دست ءَ اَت. چین چہ کوھنیں زمانگ ءَ ارزشت داریں( مقدس مقامات ) جاہ آں چہ چکار اِنت. ھاسکار بازیں کوہ پاکیں جاہ گُشگ بوتگ اَنت کہ چین ءِ مھلوک ءَ چو عبادت جاہانی وَڈا اے جاہ آں شَرپ بکش اِیتگ. جاگیرداراں وتی بان ءُ ماڈی ھم ارزشت دار ءُ پاکیں جاہ گُشتگ اَنت. جاگیردار آں ٹکس ءِ دیگ ءِ معنا اَمے بوتگ کہ چینی مھلوک یک مذہبی فرض یے پیلو کنگ ءَ اِنت. مھلوک ءَ سواب کَٹگ ءِ ھاترا جاگیردار آنی بان ءُ مڈی زیارت کتگ اَنت. اے وھدا باعلم ءُ سرپدیں مردم ھما لِیکَگ بوتگ اَنت کہ آیاں مذہبی و درباری رسم ءُ رواج زانتگ اَنت. مثلن: دربار ءِ گُد چے رَنگیں بہ بَنت، توار چِنچو بُرز بہ بیت، چون نیندگ ءُ پادائیگی اِنت، جاگیردار آں گوں گَپ ءُ تران چے پیم کنگ بہ بیت…………… اے گَپانی زانت کار باعلم ءُ سرپدیں مردم گُشگ بوتگ اَنت. اے وَھد ءَ وانگ جاہ آنی تہا تھنا مذہبی ءُ درباری رسم ءُ دودانی بابت ءَ سرپدی دیگ بوتگ. اے ھمے وَھد اِنت کہ ٹوھیں شاہ زانت( فلسفی )کنفیوشش ودی بوت.
”چینی فلسفہ ءِ بُنکی ھیال”
چینی شاہ زانتانی بابت ءَ نبشتہ کنگ ءَ پیش ما چینی فلسفہ ءِ لھتیں بُنکی ھیال جھل ءَ نبشتہ کنیں.
(1) چینی فلسفہ ءِ بُن ھِشت انسان دوستی اِنت. کنفیوشش ءِ اخلاقی نظام انسان ءِ وت مہ وتی نزیکی ءَ پَلگارگ ءُ شَرتِر کنگ ءِ بابت ءَ اِنت.
(2) چہ چَماں اَندیم ایں ہستی یا مابعدالطبیعاتی چِست ءُ ایراں چہ گِستہ بوؤگ.
(3) چہ تاؤازم ( Thaoism) ءَ اَسرمند بوؤگ ءِ سَوَب ءَ چین ءِ فلسفہ ءُ چین ءِ مھلوک اَبرم دوست اِنت. آ ابرم ءَ وتی سوجکار گُش اَنت. چینی فلسفہ ءِ تہا ابرم ءَ گوں نزیکی، ءُ ابرم ءِ واکداری ءَ یک مزنیں ارزشت یے اَست.
(4) سن زو نامی فلسفی ءِ گُشگ اِنت کہ اَبرم ءَ گوں یک وَڈ بوؤگ ءِ بَدلہ ابرم ایردست کنگ بہ بیت یا باج برگ بہ بیت. آ ابرم ءِ ایردست بوؤگ ءِ بدلہ ابرم ءَ وتی ایردست کنگ ءِ منوگر اِنت.
(5) چین ءِ مھلوک چہ ازل ءَ دَرگزر کنوک ءُ سَگُّوکیں مھلوک یے. اے نیکراہی آجوئی ءُ نیکراہی جیڑہ آں وتی زاتی جیڑہ سرپد بَنت. اَنچو ھیال کنگ بیت کہ چین یکیں ملک انت کہ اُودا نیکراہی جنگ ءُ جدل یا نیکراہی ٹِکّانی میانجی ءَ ھِجبر جنگ ءُ جدل نہ بوتگ.
(6) چینی فلسفہ ءِ تہا جمہوری راھبند باز مھکم اَنت مینش ءَ وتی سیاسی فلسفہ ءِ تہا جمہوریت ءُ لس مھلوک ءِ بابت ءَ باز نبشتہ کتگ.
(7) کنفیوشش ازم ءُ تاؤ ازم دو جتائیں لیکہ اَنت بلے چین ءِ مھلوک ءَ اَردکانی جوانیں ھیال دَرچِتگ اَنت ءُ ھمے ھیالانی سرا وتی زندگی گوازینگ ءِ رھبند ٹاھینتگ اَنت.
”کنفیوشش ءُ آئی ھَم پکر”
کنفیوشش شانتونگ صوبہ ءِ میتگ لو( Lu) ءَ چہ حضرت عیسٰی پیش سن 550 ءَ ودی بوت. آئی ءَ سئے سال اَت کہ آئی ءِ پِت بیران بوت. آئی ءَ کمے وھَد ءَ پَس چارینت ءُ وتی روچ تیلانک دات اَنت، بلے زوت آئی ءَ شوانگی یَل کُت ءُ گیش ایں علم ءُ زانت ءِ دربرگ ءَ دَرکَپت ءُ آ یَک سوجکاریے ءِ دروشم ءَ سھرا بوت. آ وتی توامیں زندمان ءَ یک سرجمیں یونیورسٹی یے اَت. آئی ءَ گوں لبزانک، راج دپتر، ءُ گیدی دود ءُ راسماں گون مزنیں ھُب یے اَست اَت کہ آئی ءَ اے سرھال گوں نوکیں معنا ءُ بزانت آں وتی نودربراں سَر کت اَنت. یک وھدے آ وتی شھر ءِ چیف مجسٹریٹ ءُ پولیس ءِ وزیر گچین کنگ بوت. بلے آ زوت پندل ءُ سازشانی آماچ کنگ بوت چیاکہ اقتدار ءِ لوٹوک چو کچک ءَ آئی ءِ پُشت ءَ کپتگ اِت اَنت ءُ آ دراں ڈیھ بوؤگ ءَ پہ لاچار بوت. کنفیوشش ءَ وتی میتگ یل دات ءُ بریں جاھے سَر جنان بوت. آئی ءِ مہروانیں نودربر پہ علم ءُ زانت ءِ دربرگ ءَ آئی ءِ ہمراہ اِت اَنت. ھَر ھَند ءَ کہ کنفیوشش جاہ منند بوت، اُودئے واکدار آئی ءِ ھیال ءُ لیکہ آں چہ ترس آماچ بوت اَنت. ھمے واستہ کنفیوشش ءَ یک جاہے نِشت نہ کُت، آ بریں جاہے ءَ وَدگ اَت. برے برے آئی ءِ سرا ارش کنگ ھم بوت. کنفیوشش ءِ سیاسی لیکہ ءِ رِدا، یک بُنجاہی حکومت یے بہ بیت ءُ ایدگہ کسانیں استان گوں بُنجاہ ( مرکز ) ءَ ھوار بہ بَنت . ھمے سوَب اَت کہ جاگیردار چہ آئی ءَ ترس آماچ اِت اَنت، کنفیوشش ءِ اے رانگیں لیکہ ھَندی واکدار آں دوست نہ بوت اَنت.
68 سال ءِ اُمبر ءَ ژند ءُ پندیں کنفیوشش وتی بُنکی استان ءَ واتر بوت. آئی ءِ لوگی بیران بوتگ اَت. آ پھک تھنا اَت. آئی ءَ وتی نودربر یٹان ءُ وتی زھَگ پیئو سَک دوست اِت اَنت. اے اَردُک کنفیوشش ءِ در پہ دری ءِ وھَد ءَ بیران بوتگ اِت اَنت. چریشی ءِ سوَب ءَ آ گیش تھنا ءُ دردیگ اَت.
73 سال ءِ اُمبر ءَ آئی ءَ اے کوڈئیں دنیا یل کُت. ساہ کندن ءِ وھد ءَ آئی ءِ نماسگ آئی ءِ کَش ءَ نندوک بیت کہ گوں آئی ءَ تران کنان ءَ آئی ءِ ساہ چہ آئی ءِ جبین ءِ دَر رؤت. آئی ءِ بیرانی ءِ ھال سرجمیں ہَلک ءُ میتگاں شِنگ ءُ تالان بیت . آئی ءِ نودربر یکجاہ بنت ، ءُ آئی ءَ گوں مڑایے گور ءُ کفن کَن اَنت . کنفیوشش ءِ نودّربر داں سئے سال ءَ آئی ءِ کبر ءِ سرون ءَ پرسیگ بنت . سئے سال ءَ پَد وھدیے آئی ءِ ایدگہ نودربر پرس ءِ پتر ءَ چَنڈنت ءُ رؤت گڈا آئی یک نودربر یے زی کونگ دِگہ سئے سال ءَ داں کنفیوشش ءِ کبر ءَ پانگ بیت.
”کنفیوشش ءِ فلسفہ”
(1) سیاسی فلسفہ
کنفیوشش ءِ سیاسی فلسفہ ءِ بُن ھِشت جمہوری رھبندانی سرا ایر انت. کنفیوشش واکدار آنی اے لیکہ ءِ منوگر نہ انت کہ آ ھُدا ءِ نمائندہ اَنت یا واکداری آیاں چہ ھدا ءِ نیمگ ءَ رَستگ. کنفیوشش ءِ نِز ءَ سیاسی طاقت ءِ دار ءُ مدار لس مھلوک اِنت. آ گشیت کہ ھما حکومت کہ لس مھلوک ءِ بروسہ ءَ پروشیت، گڈسرا آ حکومت الما شکون دیم بیت.
حکومت ءِ واستہ کجا شے ھَژدری اَنت؟ آ وتی نودربر ءِ اے جست ءِ پسہ ءَ دیان ءَ سئے ارزشت داریں گَپ جنت.
(١) لس مھلوک ءِ ھاترا وَرد ءُ وراک ءِ بندوبست بہ بیت.
(٢) پوجی ساز ءُ سامان ءُ توپگ بہ بیت.
(٣) واکدارانی سرا لس مھلوک ءِ اُوست بہ بیت.
چہ ایشی ءَ پَد آ جوانیں مردمانی گچین کاری ءَ ارزشت دَنت کہ حکومت ءِ ارزشت داریں اُگدہ آنی سرا ایمان دار ءُ کارکنوکیں مردماں زمہ واری دیَگ بہ بیت. بلے ایمان داریں مرمانی پیداک کنگ ءِ دار ءُ مدار گوں واکدار ءَ اِنت. اگاں واکدار ایمان دار نہ بیت، گڈا جھل ءَ کارکنوکیں مردم ھَم ایمان دار نہ بَنت. اگاں واکدار بئیمان بنت گڈا جھل ءَ کارکنوکیں مردم ھَم بئیمان بنت.
دومی ایش اِنت کہ واکدار آں وتی دربار ءِ ھَرچ ءُ درچ کم کنگی اَنت. زر ءُ مال ءِ یکجاہی( مرکزیت) ھلاس کنگ بہ بیت. بازیں زر ءُ مالے یَک دستے ءَ بوؤگ ءِ بدلہ کمے زَر ءُمال گیش ایں دست ءَ بہ بنت، بزاں ھَرکسی گْورا زر ءُ مال بہ بیت.
اِستان ءِ تہا ساز ءُ زیمل ءَ دیمروئی دیگ بہ بیت. اے ھَر وانگ جاہ آں سِیکّارینگ بہ بیت. چیاکہ چہ ایشی ءَ انسان ءِ تہا رِدَم پیداک بیت، ءُ چہ ردم ءَ آ راستیں شادکامی ءَ ماراِت کنت.
ایشی ءَ ابید حکومت ءَ مھلوک ءِ وَڈ ءُ پیم، نیندگ ءُ پاداھگ ءِ سرا ھَم چم ایر کنگی اِنت. پرچہ کہ یک جوانیں ایں حکومت یے یک جوانیں راج یے ءِ مانزمان انت.
کنفیوشش ءِ ریاست ءِ لیکہ یک فلاحی ریاست یے ءِ لیکہ انت. کنفیوشش ءِ ریاست ءُ افلاطون ءِ ھیالی ریاست وت مہ وت باز نزیک اَنت. کنفیوشش ءِ استان ءِ تہا توامیں امن ءُ ایمنی ءِ ڈُبہ حکومت ءِ کوپگان اِنت. بیمارانی تیماداری ، بزگر، لاچار ءُ جنوزامانی چار ءُ بچار ءُ ورد ءُ وراک ءِ زمہ واری ھم ریاست ءِ کوپگان اِنت.
کنفیوشش ءِ سیاسی لیکہ پہ مرچگیں دنیا ءَ کُوھن اِنت، بلے مرچی ءَ 2500 ءَ سال ءَ پیش پہ سِنگ دلیں واکدار آں کنفیوشش ءِ اے ھیال نوک اِت اَنت، کہ آ وھد ءَ فلاحی ریاست ءِ نام ءُ نشان نیست اَت. اے ھمے وھد اِنت کہ جاگیردار ءُ واکدار آں وتا ھدا ءِ نمائندہ( ظلِ الہی) منّارینتگ اَت، ءُ لس مھلوک آیاں وتی ایر دست کتگ اِت اَنت، ءُ اے چُنڈیے نان ءَ ابید دگہ ھَر شے ءَ چہ زبہر کنگ بوتگ اَنت. اے واکدار ءُ جاگیردار چہ کنفیوشش ءِ ھیال ءُ لیکہ آں چہ ترس آماچ اِت انت. ھمے واستہ آ مدام کنفیوشش ءِ گُٹ ءِ ھونان اِت اَنت.
(2) ” لاادریت ”
وھدے گَپ مہذب ءِ سرا کیت کنفیوشش ھاموش انت. کنفیوشش ءِ زمانگ ءَ بیران بوتگیں پِت ءُ پیرُکانی عبادت کنگ ءِ دود بوتگ، ءُ پہ آیاں قربانی ھم دیگ بوتگ. چوش کہ کنفیوشش گیدی لبزانک، گیدی چاگرد ءِ چِست ءُ ایرانی سوجکار بوتگ، پمیشکہ آئی ءَ وتی نودربر مردگ دوستی ءِ تہا بھر زورگ ءَ کَڈّن نہ کتگ اَنت. بلے آئی ءِ جند چہ مہذب ءُ مابعدالطبیعات ءَ چہ گِستہ بوتگ.
کنفیوشش ءِ یک نودربر یے چہ آئی ءَ پول کنت کہ ما مرتگیں مردمانی روحانی خدمت ءَ کت کنیں؟
کنفیوشش پسہ دات ” تو کہ زندگیں مردمانی خدمت ءَ نَہ کنئے. گڈا مرتگیں مردمانی خدمت ءَ چون کُت کنئے.”
نودربر پَدا پول کَنت ” مارا مرگ ءِ بابت سرپدی بدئے. ”
کنفیوشش پسہ دنت،” ما کہ زندگیں مردمانی بابت ءَ سرجمی ءَ سرپد نہ ایں، گڈا مرتگیں مردمانی بابت ءَ چون سرپد بوت کنیں.
کنفیوشش ءَ نا ھدا ءِ منّارینگ ءِ کوشست کُتگ نہ رَد کنگ ءِ، اے بابت ءَ آ ھاموش اِنت. آئی ءِ سیاسی ءُ اخلاقی فلسفہ ءِ تہا ھِچ رنگیں مابعدالطبیعاتی ہستیانی ذکر نیست.
(3) ” اخلاقی ءُ چاگری فلسفہ”
چاگرد ءِ بُن ھِشت ھاندان( گِس) انت. ءُ ھاندان ءِ بن ھِشت ” یک مردمے ” وھدے مردم ءِ زندمان ءِ تہا رِدم( نظم و ضبط ) پیداک بیت گڈا ھاندان ءِ تہا ھم رِدم پیداک بیت. چریشی ءَ سرجمیں چاگرد ءِ تہا ردم پیداک بیت. مردم ءِ تہا ردم چون پیداک بیت؟ کنفیوشش پسہ دَنت کہ یک مردمے ءِ تہا ردم چہ پوہی( دانائی ) ءَ پیداک بیت. ءُ پوہی چہ چیزانی چار ءُ تپاس ءَ پیداک بیت. پوہی ءَ چہ انسان ءِ دل ءَ راست دوستی ودّیت ءُ راست دوستی انسان ءِ زات ءَ دیمروئی دنت، ھمے وڈا مردم ءِ تہا ردم پیداک بیت. چاگرد ءِ دیمروئی ءِ سبب مردم اِنت ءُ یک جوانیں مردمے یک جوانیں چاگرد یے ءِ مانزمان اِنت. چوناہا کنفیوشش یک جونیں مردمے ءِ لیکہ ءَ چہ گیش یک برز ءُ بالائیں انسان یے( علی انسان ) ءِ لیکہ ءَ دیما کاریت. برز ءُ بالائیں انسان( Ideal Man) یورپ ءِ بازیں شاہ زانتانی دل کَشیں سرھال بوتگ. سقراط ءِ برز ءُ بالائیں انسان ” دانا ءُ سوہو” انت. حضرت عیسٰی ءِ برز ءُ بالائیں انسان ” نیک” انت. نٹشے ءِ برز ءُ بالائیں انسان ” دلیر ” انت. کنفیوشش ءِ برز ءُ بالائیں انسان ءِ تہا اے کُلیں شَری مان اَنت. برز ءُ بالائیں انسان سوہو، نیک، ءُ دلیر بہ بیت. تھنا سرپدی زنگ آماچ بیت بید ءِ سرپدی ءَ محنت چو گوگ ءِ محنت ءِ پیم ءَ انت. برز ءُ بالائیں انسان ءِ تہا دانائی ءُ محنت ھم سَنگ بہ بَنت.
برز ءُ بالائیں انسان ءِ لھتیں شری
(١) جوانیں کردیے ءِ واھند بہ بیت.
(٢) گپ کم ءُ کار گیش بہ کنت.
(٣) آ ھَر وھد میان ءَ اِنت، اِچ رنگیں گپ ءِ سرا برانز نہ گیپت.
(٤) آ ھر کاریے پہ سر ءُ ھوش کنت.
(٥) آ وھدے کہ برانز گیپت گڈا وتی کینگ ءِ آسر( نتیجہ ) ءِ سرا جیڑیت.
کنفیوشش ءَ چہ سقراط ءَ پیش Golden mean principle ءِ لیکہ دیما آؤرتگ. بزاں ھَر کاریے ءِ تہا میان دوستی( میانہ روی) المی انت ءُ ھِچ کار گوں برانز گرگ( انتہا پسندی ) ءَ کنگ مہ بیت.
نیکی چے یے؟ کنفیوشش ءِ یک شاگریے پُول کَنت. کنفیوشش پسہ دنت. ” دومی ءِ واستہ ھم ھما شئے ءَ دوست دار کہ آئی ءَ تو وتی واستہ دوست دارئے. ھما شئے ءَ کہ تو وتی واستہ دوست ندارئے، آئی ءَ پہ دومی ءِ واستہ ھم دوست مدار.
کنفیوشش ءِ ھَم سرو لاؤز ءُ حضرت عیسٰی ءِ گُشتن انت کہ ” شَر ءِ ( نیکی) پسہ گوں شِر( بدی) ءَ ناں بلکیں شَر ءَ دیگ بہ بیت”. بلے کنفیوشش اے لیکہ ءِ منوگر نہ انت. آ گشیت اگاں شِر ءِ پسہ گوں شَر ءَ دیگ بہ بیت گڈا شَر ءِ پسہ گوں چیا دیگ بہ بیت؟ آ وت اے جست ءِ پسہ ءَ دنت کہ شِر ءِ سرا انصاف کنگ بہ بیت، ءُ شَر ءِ بدل شَر انت.
کنفیوشش ءِ ” نیکی ” ءِ بن ھشت چاگری سیادی ءِ سرا ایر اِنت.
(١) پِت ءُ چُک ءِ سیادی
(٢) واکدار ءُ لس مھلوک ءِ سیادی
(٣) مَرد ءُ جَن ءِ سیادی
(٤) مستریں ءُ کستریں برات ءِ سیادی
(٥) سنگت ءُ سنگت ءِ سیادی
اے سیادی تھنا لبزے نہ انت بلکیں ایشی ءِ تہا یک معنا یے اَست. اگاں کُل اے معنا داریں سیادی ءِ زمہ واری ءَ پیلو بہ کن اَنت. گڈا چاگرد ءِ تہا امن ءُ ایمنی بیت. بلے اے زمہ واری ھالی زمہ واری یے نہ اِنت بزاں بس سَرا چُٹینگی نَہ اِنت بلکیں اے زمہ واری ءِ بن ھشت مِہر اِنت. چک گوں پت ءَ، ءُ پت گوں چک ءَ مہروان بہ بیت، سنگت گوں سنگت ءَ مہروان بہ بیت، ءُ سنگتی ءِ تہا کلیں چاگری سیادی ھوار اَنت کہ آیانی تہا ہمساھگ ءُ چاگرد ءِ تہا ایدگہ مردم ھم ھوار اَنت، بزاں گوں کُلاں مہروان بوؤگی انت. مہر شری( نیکی ) ءِ بن ھِشت اِنت اگاں پِت چک ءَ مہر دَنت اے شری یے، اگاں مرد ءُ جن یکے دومی ءَ مہر دیَنت، اے ھم شری یے، ھم ساھگ ءَ گوں مہر، بیپاری چست ءُ ایرانی وھد ءَ مہروانی ءَ گپ ءُ تران…………….. شری اَنت.
”کنفیوشش ءِ اثر”
کنفیوشش ءَ مروچی ھم چین ءِ مھلوک ءِ مجگانی تہا سان بَستگ. مروچی چین ءِ مھلوک ءِ تہا چنچو دِگری اتکگ، چِنچو لیکہ پیداک بوتگ، لھتیناں ایشانی پلہ مرزی کُت ءُ لھتیں ایشانی ھلاپ بوت اَنت. بدھ مت اَتک، جین مت ءِ لیکہ سھرا بوت، ہندی فلسفہ ءَ ھم اَسرمند بوت، بلے کنفیوشش ءِ زور برجم اِنت، آ دگہ گپے کہ اے لیکہ کنفیوشش ازم ءِ سرا اثر مند بوت اَنت.
کنفیوشش ءِ بیرانی ءَ پَد آئی ءِ نودربراں آئی ءِ پَدانی سرا پَد جنان کُت ءُ آئی ءِ لیکہ ءَ گیش تالان کنگ ءِ ھاترا آیاں نوکیں وانگ جاہ ٹاھینت، آئی ءِ ھَم پکرانی تہا دو مزنیں نام مینش( Mencius) ءُ سن زو( Hsun Tsu) اَنت. کہ آیاں کنفیوشش ءِ لیکہ وتی داب ءَ پرّیتک ءُ دیما بُرت.
مینش ءِ گُشگ اِنت کہ انسان چہ بُن ازل ءَ شَر اِنت ءُ سن زو گُشیت کہ انسان چہ بن ازل ءَ شَر( نیک) نہ انت. بلکیں انسان چہ بن ازل ءَ شِر (Evil ) اِنت، ءُ علم ءُ زانت آئی ءَ یک شَریں انسان یے جوڈ کنت.
کنفیوشش ءِ ھِلاپیں لیکہ تاؤازم انت کہ آئی ءِ بابت جھل ءَ نبشتہ اِنت.
تاؤازم( Taoism )
چینی زبان ءِ تہا تاؤ ءِ بزانت ” کشک” انت. اِدا ایشی ءِ لبزی بزانت ” تچکیں راہ” انت. بزاں ھما دروشم کہ آئی ءِ ایردستی ءَ چہ زندمان گوازینگ بہ بیت. ءُ اے دروشم ابرم اِنت. تاؤمت ءِ منوگر گُش اَنت چوش کہ ابرم وتی راہ ءَ چہ در نہ روت، ءُ انسان ءَ ھم ھمے وڈا زندگی گوازینگی اِنت. انسان ءَ ھر کار ابرم ءِ دروشم ءَ کَنگی انت. ءُ ابرم ءَ گوں ٹَکر ورگ شِر( بدی) اِنت. ءُ ھِچ کار ابرم ءِ ھلاپ ءَ کنگی نہ اِنت. ابرم ءَ گوں سرجمی ءَ یک بوؤگ نیکی یے، گوں آئی ءَ ٹکر ورگ بدی یے. علم دربرگی نہ اِنت پرچہ کہ علم ءِ دربرگ ابرم ءِ ھلاپ انت، بے علم ایں مردم شَر اِنت ءُ علم دَربروکیں مردم شِر انت. سِل تِریں حکومت ھما اِنت کہ آئی ءِ واکدار فلسفی اَنت. ابرم سادہ انت ءُ انسان ءَ ھَم سادہ بوھگی اِنت. سادہ ءُ جاھلیں مردم شادکام اِنت ءُ علم داریں مردم وشی ءُ شادکامی ءَ ماراِت نَہ کَنت، ءُ پہ دومی ءَ ھَم وشی ءُ شادکامی ءِ سوب جوڈ بوت نَہ کَنت. اَبرم ءَ قانود زانت، صنعت، کتاب، ءُ دانا ءُ سوہویں مردمانی ھِچ زلورت نَہ اِنت پرچہ کہ اے ابرم ءِ قانود ءِ تہا دزمانگیجی کَن اَنت. تاؤازم قانود ٹاھینگ ءِ ھلاپ اِنت، اے لیکہ ءِ رِدا، اَمینچو گیش قانود ٹاھِیت، امینچو گیش دُز ءُ ڈھنگ پیداک بیت. انسان ءِ واستہ وشی ءُ شری ھمیش اِنت کہ آ ابرم ءَ وتی ایردست کنگ ءِ بدلہ ابرم ءَ گوں یکجاہی پیداک بہ کَنت. مارا ابرم ءِ قانود سرپد بوھگی اَنت ءُ ھمے قانودانی رِدا زندگی گوازینگی اِنت. ابرم ءِ ھَر شئے بے تواری ءَ وتی کار ءَ کَنت ءُ آ وتی کار ءِ ہوز ءَ ھِچ رَنگیں لوٹ نَہ کَنت. وتی کار ءِ ھلاسی ءَ پد ھَر شئے وت سرا ھلاس بیت ءُ وتی ازلی دروشم ءَ پَتّریت، ابرم ءِ قانود آں سرپد بوؤگ دانائی یے.
تاؤازم ءِ سئے مزنیں ھم پکر اَنت کہ آیانی تہا یکے لاؤزے اِنت. لاؤزے کنفیوشش ءِ ھَم سرو ءُ تاؤ ازم ءِ یک مزنیں ھَم پکریے. لاؤزے ءَ چہ ابید چانگ زو ءُ یانگ چو ھَم تاؤازم ءِ مزنیں شاہ زانت اَنت. یانگ چو گشیت ” منا اگاں وتی جان ءِ یک پُٹے ءِ کَشگ ءِ بدلہ دنیا ءِ واکداری دیگ بہ بیت، من اے واکداری ءَ پُشت جناں، چیاکہ منا اے سودہ گران ءَ کپیت “. یانگ چو گیشاں چہ گیش ”رہبانیت” ءَ گوں نزیک اِنت. آئی ءِ لیکہ اِنت کہ انسان ھَر شئے ءَ یل بہ کنت ءُ پہ زند گوازینگ ءِ ھاترا کوہ ءُ جنگلاں بُروت. اگاں نہ! اے چاگرد آیاں تباہ کنت”. لاؤزے ابرم ءِ ماہیت ءِ بابت ءَ تران کنان ءَ گشیت کہ ابرم چے یے کہ چرایشی ءَ زندمان ءِ ھَر دَرونت حاصل کنگ بیت.؟
ابرم چہ تاؤ ءَ پیداک بیت کہ آئی ءَ نام نیست. ھَر شئے وتی تہا یک ہستی( Being) یے داریت، بلے تاؤ ءِ دروشمیں ھِچ شئے( Thing ) نیست، ھمے واستہ آ یک ہستی یے ھم نہ اِنت بزاں آ یک عدم وجود یا Non Being یے. بزاں ہستی تھنا ابرم انت، ھَر شئے ابرم اِنت ءُ ابرم چندیں قانودانی ایردست انت ءُ ھمے قانودانی یکجاہی تاؤازم انت. تاؤازم کمے باز تصوف بزاں Pantheism ءَ گوں نزیک انت. اَردکانی نِزا ابرم ءِ تہا تصاد ءِ گندگ چمانی ریپک اِنت. گِندَگ بوؤکیں دو شئے( انتہائیں ) یکے( وحدت ) ءِ ندارگ اِنت. بزاں کثرت ِ وجود ازل ءَ واحد وجود ءِ ندارگ اِنت. انسان وتی زات ءَ ھلاس بہ کنت گوں ابرم ءَ یکجاہ بہ بیت. ” من ” ءُ ” آئی” ءِ دگری ءِ ھلاس کنگ انسان ءِ برز ءُ بالائی اِنت.
چین ءِ تہا مرچی ھم بازیں تاؤ ءِ ھم پِکر اَست اَنت کہ آ فقیر ءُ ملنگانی پیم ءَ زندگی گوازینگ ءَ اَنت.
