زاھد ابداللّٰہ، یک شریں پولکار ءُ نبشتہ کارے زانگ بیت، آئی وتی کسانی کیچ ءِ دمکاں گوازینتگ، آ چہ کراچی یونیورسٹی ءَ ھسٹری ڈپارمنیٹ ءَ وان اِیت۔ زاہد ءِ کھول ءِ تہ ءَ بلوچی زبان ءِ نامداریں کواس ھست انت۔ چش کہ آئی ءِ ناکو فقیر شاد، شرف شاد، ءُ غفور شاد نامداریں نبشتہ کار انت۔ پدا زاھد ابداللّٰہ عمان ءٗ بلوچستان ھم وتی لوگ ءُ جاگہ ھست ات انت۔ وھد ءُ ھالاتانی ناگیگی ءَ آ پدا عمان ءَ رؤت انت، رندا یورپ ءَ سر ئے کپ ایت انت۔
زاھد ابداللّٰہ ءِ کتاب جہانہدپتر ما 2025 ءَ چہ ھپرنگ (رِدانک) ءَ چاپ ءُ شنگ بیت۔ اے کتاب ءِ دْرستیں تھر پیسرا چہ بلوچستان ٹائمز ءَ شنگ کنگ بیتگ انت۔ اے کتاب یک پٹ ءُ پولی موادانی سرا انت، پد ءَ وشیں ھبر اِش انت اے کتاب نمدی ءِ تھر ءَ انت کہ آئی انسانی ردوم، کِشت ءُ کِشاری ءِ آشوب، کوہنیں تاریخ ءِ شوہازگ، کوہنیں مصر، بلوچستان ءُ دگہ ھمے وڈیں بُنگپانی سرا وتی برات زھگ ماھان حفیظ ءِ نبیستگ انت۔
چش کہ بلوچی زبان ءِ تہ ءَ جہانہدپتر بزانکہ (تاریخ) باز کم نبشتہ کنگ بوتگ، گڑاں اے مزنیں بار زاھد ءَ وتی کوپگاں زورایت۔ زاھد ابن آدم ءِ بندات چہ دولک سال ءَ پیش زورایت، آ بیگ بینگ تھوری (Big Bang Theory ) سرا گپ کنت کہ چوں اے زمین وجود ءَ اتکگ، ءُ اے زمین 4500 بلین سال انت کہ وتی ھستی ءِ سرا برجاه انت۔ زاھد ابداللّٰہ وتی کتاب ءِ تہ ءَ انسان را چار جتائیں اسٹیج ءَ بجھر کنت:
اولی: آسٹرالوپتکس Australopithecus:
آ گُشیت کہ انسان اولی بندات چہ آسٹرالوپتکس انت، اے انسان ءِ اولی پُیروکاں انت، اے چار ملین سال ءَ پیش افریقہ ءَ وجود ءَ آتکگ انت۔
دومی: ہوموہبیلس Homo Habils:
اے دومی اسٹیج انت کہ اے داھر ءَ انسان کساس دو ءُ نیم ملین سال ءَ بگر تاں یک ءُ نیم ملین سال ءَ پیش ھم چہ افریقہ ءِ تہ ءَ گندگ بیتگ انت، ایشاں وَردِن، گوشت ءُ سبزی ھنچو وارتگ ءَ بزانکہ آمگ ءَ وارتگ انت۔ اے وھد ءَ آس وجود ءَ نہ آتکگ۔
سیمی: ہوموایریکٹس (Homo Erectus)
ہوموایریکٹس کساس چہ دو ملین سال ءَ پیش وجود ءَ آتکگ اَنت، اے انسانی اولی کِسم انت، کہ چہ شادواں جتائیں دروشم ءَ بوتگ انت۔ ایشانی مجگ سک مزن بوتگ انت۔ ہوموایریکٹس ءِ بدولت انت کہ مرچی چاگرد وجود ءَ آتکگ، اے ھما دؤر بوتگ کہ انسان ءَ آس پیدا کتگ ءُ وتی وَردِن پچگ بندات کتگ۔ پدا ھمے آس ءِ بدولت انت کہ اے یکجاہ آس ءِ کش ءَ نند انت ءُ چاگردی لیکہ چمداں وجود ءَ کیت۔
چہارمی: ہوموسیپین (Homosapien)
ہوموسیپین، بزانکہ انوگیں انسان دولکّ سال پیش وتی اے رنگ ءَ آتکگ اَنت، انسان ءَ وڑ وڑئیں دور ءُ باری دیستگ، وتی ھستی ءِ جنگ، شکاری زندگی ھم گوازیناں بوتگ۔ انسان ءِ زند ءِ تہ ءَ جنین ءِ مزنیں دستے مان بوتگ، کہ آئی انسان ءِ نسل دیم ءَ برتگ ءُ مردیں آدمانی ھمرائی شکار ءَ ھم گون بوتگ۔ آئی یکیں وھد ءَ زھگ، لوگ ءُ کِشت ءُ کِشار سمبال اِتگ، ھمد ءَ چہ زانگ بیت کہ انسان ءِ زندگی ءِ مستریں رودم ءِ وجہ جنین آدم بوتگ۔
انسان اے چاریں اسٹیج آں گوزان کنت ءُ بازیں جنجال گِندایت ءُ دیم ءَ روان کنت۔ چاگردی وجود ءَ چہ پد انسان وتی وَردِن ءِ شُھاز ءَ درکپ ایت دیم پہ کِشت ءُ کِشاری نیمگ روان کنت۔ اے داھر چہ کِشت ءُ کِشاری آشوب ءَ زانگ بیت۔ انسان اے وھد ءَ گلا ءُ جَوّ ءِ کِشگ بندات کنت ءُ مال بزانکہ، پّس، گوک، ھرّ، اوشتر دارگ بندات کنت۔ ھمے وڑا انسان چہ شکاری زند ءَ درکیت ءُ پٹ پولی دُنیائے نیمگ ءَ روان کنت۔ زاہد نبشتہ کنت، “انسان ءَ وتئ کارانی ارزان کنگ ءِ ھترا جانور بزانکہ (مال) وتی گوں ما کار بستگ انت، اَسپ ءُ گوکاں ننگار بڑّا داتگ ءُ ڈگار پلگارتگ۔
ھمے داب ءَ آ انسان ءِ کوھنیں تاریخ ءِ سرا تران کنت، کہ پنچ سد سال ءَ پیش انسان دنیائے باروا اینکس سرپد نہ بیت ءَ کہ چش کہ انوں زانت۔ آ مغربی دنیائے بزانکہ برٹش ءِ کسہ ءَ کنت کہ آ چون وتارا دیم ءَ بارت ءُ دنیائے دگہ بازیں استانی سرا کبزا کنت ءُ آئیانی کدرتی وسائل ءَ لٹ ءُ پل کنت وتارا آباد کنت ءُ انسانی تاریخ سرا پٹ ءُ لوٹ کنت۔ آ ھمدا آ دیگے ملکانی کسہاں ھم کنت، پدا دنیا مغربی استانانی دست ءِ چیرا بیت بزانکہ آ کالونیلز بیت، اے دھر ءِ بازیں کاگدان پٹ ءُ پول کناں اِنت ءُ کوھنیں راجدپتر، تاریخ ءُ تہذیب سرا نبشتہ کناں، انچوکہ مرچی ما ءُ شما دنیائے باروا واناں ءُ سرپد باں اے دْرست ھمے کالونیل ازم ءِ برکت انت، آ پٹ ءُ پول کناں انت ءُ نبشتہ کناں، اے ھم راستے کہ کالونیل ازم ءَ بازیں تاوانے داتگ، بلے گوست سرا بازیں چیزانی سرا ءَ پہ ما نبیس اتگ انت۔
دیمترا، آ کوھنیں مصر، میسو پوٹیمیا ءِ تہذیب، ہندوستان ءِ کوہنیں تہذیب ءُ کوہنیں چین سرا ھمے رنگ ءَ تران کنت۔ گڈسرا آ بلوچستان ءِ کوھنیں تاریخ ءِ سر ءَ نبشتہ کنت۔
آ نبیس اِیت کہ دنیائے انسانانی تہذیب آنی تہ ءَ بلوچستان ءِ مزنیں دست ءِ مان انت، چُش کہ کساس 50 سال ءَ پیسرا مردم آں، بزان کہ دپتر زانتاں بلوچستان ءِ تاریخ چہ سکندر اعظم ءَ بنگیج کتگ، شاعراں چہ امیر حمزه ءُ البرز ءُ دگہ دگہ جاگاھاں کتگ، ءُ بازیں گُشیت کہ بلوچستان ءِ مردم کدیم ءَ چہ خانہ بدوشی ءِ زند گوازینگ ءَ انت۔ بلے وھد ءِ ھمرائی کہ مہرگڑھ ءِ تہذیب دیم ءَ کیت، گڑا اے دْرستیں دروگیں کسہ بنت۔ رند ءَ ھمے گپ دیم ءَکیت کہ بلوچستان تہ ءَ انسان ءِ تہذیب ءَ چہ ده هزار سال ءَ پیش بندات بیت۔ مہرگڑھ دنیا ءِ مستریں تہذیبانی تہ ءَ شمار بیت۔
آ انسانانی تہذیب را ما بلوچستان ءَ چار جتا جتائیں دورانی تہ ءَ بھر کنت۔
چُش کہ
1. مہرگڑھ دور
2. میرئی دور
3. ہڑپہ دور
4. اسلامی دور
آ گُشیت کہ بلوچستان ءَ اے چاریں دورانی تہ ءَ بیتگ انت۔
گڈسرا، آ دنیا بزانکہ کوھنیں دنیا ءِ ھلاسی تہ ءَ گُشیت، چون انسان دیما روان کنت، ءُ شھری زندگی نیمگ ءَ ءُ ریاست، قوم، مزہبی بدلی، سائنسی ءُ فلسفی ءِ بدلی کیت ءُ انسان را کمک کنت۔ انسان مرچی کہ کجا سر انت گڑاں اے آئی ہزاراں سالانی جُھد ئے برورد انت۔ “انسان ءِ زند چہ بدلی ءِ دیمترا روان انت، اگاں بدلی مہ ات انت انسان ءِ زند ئے تہا گڑاں انسان انگتہ ھما جنگلی زندئے گوازینگ ات یا زندگ نہ بیتگ ات۔
اے کسانیں پٹ ءُ پولی کتاب ءِ تہ ءَ زاھد ابداللّٰہ ءَ شریں وڑے ءَ نبشتہ کتگ۔ ھما مردم را کہ تاریخ ءُ لبزانک تہ ءَ دلچسپی ھست انت، آ الم اے کتاب ءَ یک برے بوان ایت انت۔ تاں یک بنداتی لیکہ ءِ ھرچ مردم / نودربر را بہ بیت۔ کہ من کے آں؟ چون اے دنیا ءَ آتکگ انت ءُ چون مرچی اے دنیا زمین ءِ سرا بدل بوان انت۔
