ھمگام نبشتانک ،
کریم تھل
گالانی راست نبیسی ، آهانی زانت و مانای ءَ گِهتر پَدَر کنت . بلوچی نبشتاری لبزانک نوک ردومیں لبزانکے ، په همے هاتر ءَ گالانی راست نبیسی ءِ نیمگ ءَ دلگوش کنگ ، سوب بیت که مئی لبزانک واناک تر و مئی گال گنجاں گهتر و سرجم تر نز آرگ به بنت . هچ زبانے ءِ گال گنج ، « پس » و « پس ءَ » * ماں گال گنجاں نبیسگ نه بیت . پرچا که « ءَ » بلوچی ءَ زَبرے یا لُک تواریں « ا » انت که گالانی آهر ءَ کیت . و بزانتی ماں پارسی ءَ گیشتر ( از ، در ، را ، به ) انت چش که : کلمپر ءَ بگوش ( تو« به » کلمپر بگو ) ، پنجگور ءَ چشیں دود نیست ( « در » پنجگور چنین رسمی وجود ندارد ) ، آئی ءَ اداں هَکے نیست ( او « در » اینجا حقی ندارد ) ؛ چه راجدپتر ءَ ، اے ما را میراس رَستگ ( « از » تاریخ این میراس به ما رسیده ) ؛ ایشی ءَ تو بزور ( این « را » تو بگیر ) .
مان بلوچی « ءَ » پیش چه کارگال هما انگریزی ءِ ing یا پارسی ءِ « می » انت که شستون و سرهد ءِ چیزے گالواراں کارمرز بیت . چش که : کار ءَ کنت ( کار میکند ) ؛ جاه ءَ جنت ( بپا می خیزد ) و …
« ءَ » و « ءِ » ءَ بلوچی نبشتانکاں باز جاه کارمرز و باز جاه کارمرز اش نه کتگ انت . ایشانی کارمرزی یا ناکارمرزی ، بلوچی زبان ءِ یک تجربهے بوتگ و تاں هنون باز جاه هست انت و باز جاه چش که اوگانستان ءِ بلوچ اش کارمرز ءَ نه کن انت ، که مزنیں جیڑهے نه انت و زبان وتی راه ءَ دیما گهتر گیشینت کنت . زندگیں زباناں ، زبان کواسانی و زبانزانتانی دیوان هست انت و هر چنت سال وتی زبان ءِ گهتر نبیسگ یا جیڑهانی گیش و گیواری ءَ کانپرنس و زانتکارانی مُچیاں لوٹائیننت ، بلے بلوچی ءَ نه ماتواں ، که زور واجهیں وشنیاتکاں انگر کتگ و آئی ءِ دیمرئی ءِ راه اش شَنک جتگ و دیوال اوشتارینتگ . منی دزبندی انت بلوچ گیش و گیشتر وتی بلوچی ءَ به وان انت ، به نبیس انت و هدوک به بنت و بلوچی ءَ یا چه بلوچی ءَ رجانک بکن انت . سرجمیں رهبندانی زانگ ءِ جهد ءَ بکن انت .
لهتے گال و آهانی بزانت :
* چے : چه ؟ کجام ؟
* چے ءَ : کجام چیز ءَ ؟
* چیا : پر چا ؟ پر چے .
* دیم : مردم ءِ یا سهدار ءِ دیم که چم ، دپ ، پونز ، پیشانیگ و گُج و زنوک آئی ءَ لچتگ انت .
* دیم ءَ : گوں دیم بندوک .
* دیما : سون . نیمگ . دیمائیک .
* پَد : پاد ءِ نشان .
٭ پد ءَ : پاد ءِ نشان ءَ .
* پَدا : 1- دوارگ . دومی یا چنتمی گشت . 2- پدائیک . سر ءِ پشت .
* سر : سرگ . سگر .
٭ سر ءَ : گوں سر ءَ بندوک .
* سرا : بُرزگ ءَ . سرون ءَ . سر ءَ هُشک کن و بوپ ءِ سرا به نند .
* پُشت : بَندل .
٭ پشت ءَ : بندل ءَ .
* پشتا : ( هر چیز ءِ ) پُشت . اندیم چه چماں . دومی نیمگ .
* در : دروازگ .
* در ءَ : دروازگ ءَ .
* درا : 1- در کپ . 2- ڈن ءَ . 3- ودی . گندگ بیگ .
* کے : کجام کس .
* کے ءَ : کجام کس ءَ .
دو گال که نبیسگ اش رد انت : « اد ءَ » و « چد ءَ » انت . اے گالاں بنیات ءَ اداں و چداں ( چه + اداں ) انت که آهانی اد ، ادا و اداں و چد ، چدا و چداں نبیسگ راست انت و گوں « ءَ » آهان ءَ نبیسگ رد انت .
گپے که دلگوش دیگ کرزیت ایش انت که پد ، دیم ، اد – ادا – اداں ، سر و … هر کجام وت یک سادگیں گالے انت ؛ بلے پد ءَ = پد + ءَ ، دیم ءَ = دیم + ءَ ، اد ءَ = اد + ءَ ، سر ءَ = سر + ءَ و … هر کجام یک ادنائیں گالے نه انت ، بلکیں چه دو گال ءِ هوری ءَ ٹهتگ انت و بزانتش گوں بُنی گال کمے دگر انت ، بلے پدا ، دیما ، ادا ، سرا ، بُرزا ، و … وت هر کجام جتائیں سادگیں گالے انت ، که چه دو گال ءِ هوری ءَ ( پد ءَ ، دیم ءَ ، سر ءَ ، بُرز ءَ و … ءِ داب ءَ ) نه ٹهتگ انت و وتی جتائیں بزانتش هست که چه : پد ءَ ، دیم ءَ ، اد ءَ ، سر ءَ ، بُرز ءَ و … پهک جتا انت . سادگین گال یک بهر انت و چنت بهری گال دو یا چنت بهر انت .
*٭ بلوچی اکیڈمی ءِ لبز بلد ءَ « دیم ءَ » ، « دیم ءَ بیگ » ، « دیم ءَ آرگ » ، « دیم ءَ آهگ » ، « دیم ءَ بوئگ » ، « دیم ءَ تر » ، « دیم ءَ تر بوئگ » ، « دیم ءَ کنگ » و دگه بازیں گالے هنچو ناراست نبیسگ بیتگ انت .
