ھمگام نبشتانک: بلوچی زبان و سیاھگءِ راست نبیسی
نبشتہ کار: کریم تھل 18/02/2023
پَد وَندی « و » و « یو » ماں شستونی گالواراں: پد وندی « و » w و « یو »yw ماں شستونی گالواراں ، پوره هما « انت » ماں مکرانی و ایدگه گالواراں بوت کنت و هست انت ، بلے آئیا جند ءِ رهبند هست انت :
پد وندی « و » ستا گالاں و نامگالانی رند ءَ کیت . نامگالانی پد وند « و » ءِ جُست گوں « کُجه یو » یا « کجایو » همراه انت و ستا گالانی جُست گوں « چونو » بنگیج ءَ بیت .
بلے پدا هم ، اگں نامگال باز ببنت ؛ گُڑاں پدوندی « و » کارمرز نه بیت و هما « انت » آئی ءِ جاه ءَ کیت . و په بازی ءَ جُستی هم « یو » کارمرز نه بیت و « انت » یا « ینت » کارمرز بیت . درور په یکی ءَ : دلبود کُجه یو یا کجایو ؟ ( دلبود کُجنت یا کجا انت ؟ ) پسو : دلبود کیچو ( دلبود کیچ انت ) . په بازی ءَ : دینار و زرپُلّ کجاینت ؟ پسو : آواں ڈالبندن ءَ شته انت۔
د وندی « و » اگں توار داریں گال ءِ رند ءَ به ییت « یو » ءَ بیت . چُش که کُجه یا کجا که بیت « کجه یو » یا « کجایو » ، چے « چے یو » و …
البت چارگ لوٹیت که جاهے جاهے بلکیں رهبند ءَ هم دگری یے ببیت . چُش که پسکوه « پسکوهو » و پهره « پهره یو » و …
ماتی زبان دوست ترین زبان انت!
دنیای ءَ کس گَبرے په گاری ءَ نئیلیت . زبان و راجانی گاری و بیگواهی – وتی جاه ءَ ، بلے هما وهد که جهان ءَ مردمگری دود ءِ سروکی ببیت . زبان راجانی مستریں پَجّار و ساه انت . راج و ملک همے زبان ءِ برکت انت که پجِّارگ بنت ، بزان بے زبان ءَ هر کس آ ملک و آ راج ءِ زانگ و پجارگ ءَ بِه و بکڑ و هیران بنت . که اے نام و اے ملک چونینے که آهاں وتی جند ءِ پجار و زبان نیست انت .
په زبانانی برجاه مانگ و دیمرئی ءَ ، راجاں وتی هکومت و وتی پُشت و پناهی په وتی زبان ءِ کمک و دیمبری درکار انت ، زبان ءِ وانگ و وانینگ ماں وانگجاهاں و میڈیا درکار انت . اگں نه ، آ زبان تاں دیریں وهد و سالے ، هنیگیں دور ءَ پَشت نه کپیت . همے هاتر انت که یونسکو وتی منشور و جارتاک ءَ ماتی زبانانی باره ءَ نبشتگ و جار جتگ :
ماتی زبانانی وانینگ ، پر آهاں وانینوک ، کتاب و سرجمیں آسراتیانی تیاری ، هر هما هکومت ءِ زمه واری انت که بے دولتیں راجاں اوداں جهمنند انت و سرجمیں جهان ءِ زهگاں پیکه وتی بنگیجی تالیم ءَ ، وتی ماتی زبان ءَ بنگیج و در بر انت .
ماتی زبانانی رکینگ چه گاری و بیگواهی هکومتانی کار انت که اگں راجے ءَ وتی هکومت ببیت ، اے کار ءَ کت کنت ، اگں نه هما راج ءِ جهدکارانی زمه انت ، تاں وهدے که آهاں وتی هکومتے بیت ، یا هکومتے آهانی انسانی هکانی منوک ببیت ، وت وتی زبان ءِ رکینگ و دیمبری ءَ جهد بکن انت .
جهان ءَ هم رنگ ، هم پُل ، هم موسم ، هم درچک و دار و سبزی ، هم سهدار ، هم مُرگ و ماهیگ ، هم هئور و جڑ و هر چیز ءَ چارئے گوئشت کن ئے که هزار داب انت . بزان رنگ په رنگ انت و همے هزار رنگی ، مردم ءِ تب ءِ وشبودی ءِ سوب بیت . باگ ءِ درچک و نیوگاں ، ڈگار ءِ سبزیاں هم زبانانی داب ءَ هزاراں تهر انت و داب دابیں جاوراں داب دابیں پگر و هیالانی جوڑینوک انت و همے زباناں گوں بیان و نمیران بوتگ انت . زبانانی بازی ، یا پگرانی بازی ، مُچیانی بازی ، په کس ءَ تاوان نه انت ۔ هست انت شیلڑ و گنوک پگریں مردم ، که ابید چه وت ، دگه کس ءَ دیست نه کن انت و آهاں دگرانی زبان ، پگر ، دین و هستیاں منّت نه کن انت و تهنا وتی پگر ، دین ، زبان و لیکهانی منوک انت . بلے ماتی زبانانی کدر و ارزشت گیش چه آئی انت که گنوک پگریں مردمانی گمان انت .
پرچا ماتی زبان؟
ماتی زبان ، زبانے انت که مات مدام آئیا گپ کناں بیته ۔ بیت که چک مات ءِ لاپ ءَ هم وتی مات ءِ هبران اشکته ، یا شیر ءِ ورگ ءَ یا وپسگ و آرامی ءِ وهد ءَ یا هر جاور و همک دمان ءَ چه مات ءِ زبان ءَ نازینک و هزار کسه ءِ داب ءَ اشکته . په اے هاترا ماتی زبان هر کس ءِ رگ و بیه ءَ گوں پجاروک انت و چه کسانی ءَ آئی ءِ مجگ ءَ نندوک انت . په همے هاترا اگں بنگیجی تالیم ماتی زبان ءَ ببیت ، په چکاں ایمن تریں و آسودگ ترین زبان انت و زهگ گوں دلجمی ءَ په آئی ءِ زانگ و دربرگ ءَ هدوک ءَ بیت و پدا وتی جند ءِ زبان ءِ دربرگ ، په هچ چکے ءَ مزنیں و گرانیں جنجالے نه انت ، بلکیں مستریں جنجال هما وهد انت که نوک ردومیں و بے گناهیں زهگ ، وتی وانگ ءَ دگه زبانے ءَ بنگیج بکنت که آئی ءِ چاگرد ءَ کس آئیا کار نه بندیت و اے په زهگاں مزنیں تکانسری یے بیت و پرچا که پیش چه وانگ و نبیسگ ءِ دربرگ ءَ زهگ هُج و مجبور انت دگه درآمدیں زبانے ءَ در ببارت . آ هم زبانے که بیت آئی ءِ پت و مات هم آئیا مه زاننت . بلے اگں تالیم هر زهگے ءِ ماتی زبان ءَ ببیت ، آئی ءِ پت و مات هم گهتر تواننت آئیا مدت کن انت .
کسے که وتی بنگیجی تالیم ءَ وتی ماتی زبان ءَ در برته ، گڑاں دگه زباناں و دگه رشتهانی دربرگ په زهگ ارزان تر و آسانتر بیت و آهانی دربرگ زرورت ( ضرورت ) ءِ بنیاد ءَ ، گیشتر گوں هُب و لوٹ ، رند گیری کنت .
زبان راجانی مستریں وسیله انت که هر جنجال و هر سکی و سوری ءَ ، آئی ءِ برکت ءَ و گوں آئیا وتش رکینته . هرچی که لوٹتگ اش به کن انت و کتگ اش ، آهانی وس ءَ بیته یا وس ءَ چه ڈن بیته ، همے زبان ءِ مَدَت ءَ بوته و بیت .
زبان انت که مردمانی سسا ساچی و دیمرئی ءِ سوب انت . زبان انت که آئی ءِ تالیم ءِ برکت ءَ ، ما پدریچے ءَ زانتکار و هُژیار کت کنیں . پگر و هیالاں گوں آهاں بیان کنیں . زبان هزاراں سال ءِ جهد و همگامی و همراهی ءِ برکت ءَ ٹهنت و مردماں آهانی تها وتی پَهر و سوب ، وتی پروش و ناکامیاں ، وتی واهش و لوٹاں ، وتی مهر و دوستیاں ، وتی دژمنی و جنجالاں ، وتی مراد ، وتی پگر ءِ زر ءِ هُل و مؤجاں و هر چیز ءَ بیان کرته و کن انت . زبان باز جاه پگرانی پَچ بیگ و رهشونی و سکین ءِ سوب انت . اے هاتر انت که په راجے ءِ دربرگ ءَ ، آئی ءِ زبان ءِ دربرگ و جوڑشت ءِ زانگ هم المی انت . همے زبان و هبر و پگر انت که مردمانی چه سهداراں جتا کرته . اگں زبان مه بیت ، پگر ءِ ردوم و راجانی دیمرئی نه بیتگیں گپے بیت .
ماتی زبان ءِ روچ ، جهان ءَ منتگیں روچے که زبانانی کدر کنگ ءِ گوئشوک و جهد په زبانانی رکینگ انت . هر زبانے اے جهان ءِ گلباگ ءَ وت جتائیں پُلے گوں وتی براه و زیب و زباد انت . جهان ءِ گلباگ ءَ گوں پلانی گیمرگ و گار بیگ ، جهان ءِ زیب و رنگ گار ءَ بینت .
بلوچی ، بلوچانی هزاراں پدریچ ءِ ترپناکیں میراس و پجار انت ! ما را اے پر بهائیں میراس چه سر و جان گیشتر دوست دارگی انت !
ماتی زبانانی وانینگ ءِ زرورت و اهمیت !
ماتی زبانانی ءِ وانگ و دربرگ په هر زهگے ءَ آسانتر و ارزانتریں کار انت ، هاس په چکانی مجگاں که نوک ردوم زورگ انت . و جهان ءِ زانگ ءَ دلمانگ انت . دگه زبانے ءِ وانگ ءَ بنگیج کنگ که آئی ءِ چاگرد ءَ کارمرز نه بیت ، زهگ ءَ دلتپرکه و پریشان کنت و آئی ءِ باور وتی سرا کم و هُب ءَ گوں وانگ ءَ کمتر کنت . په همے هاتر انت که ماتی زبان ءِ وانگ ، نه گوں پریشانی و دلتپرکهی ، بلکیں گوں دل ءِ جزبه و مئیل بنگیج بیت و اے زهگانی گَل بیگ و گهتر ردوم زورگ ءِ سوب بیت تاں زهگ ءِ وانگ و زند گوں دل – وشی همراه و بنگیج ببیت .
گوں زبانانی نا وانینگ و آهانی شنگ و مدت نه کنگ ، زبان مر انت و گار بینت وگوں زبانانی بیرانی ، راج هم گار و بیران بینت . گوں زبان ءِ گاری ءَ راجانی هزاراں سالیگیں هُنڈال چه وتی بُن و بیه سِد ایت . پر چا که مردمانی زبان ، آ راج ءِ هُنڈال و ریشگ ءِ گوئشوک انت . په همے هاتر ءَ جهان و میان استمانی سازمان ( سازمان ملل ) ءِ یونسکو ، سرجمیں دولتاں پرمائیت و گوئشیت که زهگانی تالیم ءَ ، زهگانی ماتی زبان ءَ بنگیج بکن انت و په اے کار ءَ سرجمیں آسراتیاں تیار بکن انت . بلوچ گوئشتگ : تازی ئیں اپس ءَ یک شیپاکے ، زانتکار و سرپدیں مردم ءَ یک دانکے گپ و هبر . بلے بلوچستان ءِ انگر کتگیں هکومتاں ، نه یک گپے ، بلکیں هزاراں گپ ءَ هم تاں هنون پوه و سرپد نه کتگ که بلوچی ءَ ماں بلوچستان ءِ وانگجاهاں به وانین انت .
تالیم ءِ بنگیج وتی ماتی زبان ءَ و دیمتری سالاں دگه زبانانی تالیم ، مئی ملکاں سَوَب بیت که مئی راج و مردم چُنت زبان ءَ سرپد ببنت و گوں دگه مردماں گهتریں و نیکتریں دوستی و سیالداری ءِ وسیلهاں کارمرز کن انت .
اگں وانگ و تالیم چکانی ماتی زبان ءَ مه بیت ، سوب بیت که بازیں کسے ، تالیم ءَ ویل بکن انت ، یاں آهاں بازیں دیمرئی یے وتی تالیم ءَ مه بیت و چه وانگ و تالیم دلسرد ببنت و اے داب ءَ بُنگیج ءَ چکانی زندمان تباه و چکار ( سر ریچ ) چه پریشانیاں به بیت .
بلوچستان ءَ تالیم !
بلوچستان ءَ یک هسابے مردم گوئشت کنت که تالیم ءِ جند هما زورانسرانی جند ءِ زبان ءَ هم ، یک بٹاک و دروگے ! پرچا که بلوچستان ءِ 9674 پیشی و تگردی و چیر دیوالی وانگجاهاں ، که زندمان ءِ جند کمتر گواهیت گڑاں چشیں وانگ جاهاں تالیم چئے بیت کنت ؟؟؟ همے بلوچستان ءِ مردم و چکانی اهمیت ءَ په مئی هکومت پیش داریت . هنگت بلوچستان ءِ وانگجاهاں شانزده هزار استا و وانینوک ( استا ) کم انت و گوں همے 9674 تگردی و چیردرچکی وانگجاهاں هنگت دوازده هزار کت و کوٹی ( کلاس درس ) ماں بلوچستان ءِ وانگجاهاں کم انت . اے هساب ءَ بلوچستان ءَ بلوچی ءِ نه وانینگ ءَ ابید ، مئی وانگی چاگرد ، باز دردناکیں جاورے ءَ دیمپدیم انت و اے که بلوچ ءِ وانندهاں رند چه وانگ ءَ کار هم دیگ نه بیت ، دگه جنجالے .
بلے هر داب بیته پیکه جهد بکنوں که مئی ماتی زبان مئی وانگجاهاں وانینگ ببیت . پرچا که ماں جهان ءَ هم وانگ و هم ماتی زبان ءَ وانگ هر زهگ ءِ چه اولی هکاں زانگ بنت۔
