کریم بلوچ _ تـَــهــــل
عمر خیام که خیام ءِ نام ءَ سَک نامدار انت ، جهانی نامے انت
، بزان هنچین نامے انت که جهان ءِ واننده و زانتکاراں ، آئی ءِ پگر و
هیالانی روشنی ءِ باره ءَ تاں مرچی هیران و هبکه انت .
عمر خیام ءِ جند ۴۲۷ ءِ روچی (خورشیدی ) سال ءِ اردیبهشت
ماه ءِ بیست و هشتمی روچ ءَ ماں نیشابور ءَ چه مات ءَ بیتگ و روچی ۵۱۰
ءِ سال ءِ آذر ماه ءِ دوازهمی روچ ءَ ماں نیشابور ءَ بیران بیتگ . آئی
ءِ سرجمیں نام « حکیم غیاث الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خیام
نیشابوری » انت .
خیام هنچین پیرے انت که پَشت کپتگیں و مَنتگیں هبر ئی کم ،
بلے باز پر بزانت و پر مانا انت و سرجمیں مهلوک آئی ءِ هبراں پوه و سرپد
بَینت . آئی ءِ هبر آئی ءِ پُهتَوی و سوهو ئی ءِ روشنیں پـَـدَر انت .
خیام حساب زانت ، اِستار پَجـّـار ، شائر و مَزنیں ڈاکٹرے
بیتگ که په مردمانی درد و رنجانی توسینگ و گار کنگ ءَ ، وتی وهد ءِ
مزنیں جهدکارے بیتگ . خیام سَدانی سال پیش ءِ مردم انت که تا هنوں هم آئی
ءِ باره ءَ پـَٹ و پول بَـیـَگ انت . هرچنت آئی ءِ باره ءَ سَدانی کتاب
نبیسگ بیتگ و آئی ءِ چاربند جهان ءِ بازیں زباناں رجانک و ترینگ بیتگ انت
، بلے پدا هم کمتر کسے جوانی ءَ زانت که خیام کے انت .
خیام هما برُزهـَـیال و پر مارشتیں مردم اَت که کــَــرَٹ ئیں
ملا و نمازیاں آئی ءِ روشن هیالی ءَ پــِــٹ و نالـَت ءَ کت و خیام
کدیں ملا و نمازیانی دوتَل و دوپوستیانی مَنـّـوک و منوگر نه ات و نه بیت
.
خیام وتی وهد ءِ بلوکیں ڈیوایے ات که آئی ءِ شـَهم و نور تاں
جهان هست انت ، ابدمان و پرشهم بیت و مردم گـَری چُشیں کس ءِ سرا پهر ءَ
کنت .
خــــــیـــــــــــام ءِ هــَـــیـــــــــال
خیام باز نازرک تَب و نازُرک هیالے بیتگ . خیام ءِ هیال ءَ ،
هاک ءِ ارزشت چه هر چیز ءَ برز انت . همے هاک که پادانی چیر انت ، په
خیام ءَ ادناییں هاکے نه انت ؛ بلکین اے مئی کوهنیں مردماں و گوستگیں
مردمانی آرت بیتگیں جان و سر و هـَـڈ انت ، آهانی چمانی هردک انت . مئی
رپتگیں مَهتوس و مَهرنگانی وَش زیبیں چمان انت . بادشاهانی سر انت و …
همے هاک انت که مئی بنیات انت ، مئی مهر و مئی هستی انت ۔ ۔ ۔.
و اے راستیں گپے که مردمانی جنگ و چوپانی وجه ءَ ، لـَکــّانی
لـَکّ مردم کشجاه بیتگ انت ؛ یا دگه لکانی در لکّ مردم مردم ودی و بیران
بیتگ انت . آهانی جونانی هاک ، همے هاک ءَ هوار بیتگ و بیت که هر دنزے
ءِ هاک ، یا هر پُـلـّـے و جـَـرّے ءِ سبزی و براه هما مردمانی ، هما
شهکاڑانی ، هما بامردانی ، هما پت – مات – گهار – برات ، پیرُک و
بَـلـّـُکانی پَشکپتگیں جان ءِ نشانے به بیت که دوست دارگ لوٹ انت .
یا جاهے خیام کونزگ ءِ دستگ ءَ چار ایت و گوئش ایت : اے مهروار
( عاشق ) ے ءِ دست انت که وتی مهتوس ءِ گردن ءَ چَنگ انت .
خیام هستی و « ماده » ءِ مَنـّوک انت که مدام ڈؤل و شِگلی بدل
بیت . بزان همے هَستیں مردم روچے مر انت و هاک بَیَنت . بیت که همے هستیں
مردمانی روچے چه گِل و هاکاں کونزگ ، کـَـپـَـل ، هِشت ، بان ( لوگ ) یا
دگه هزار چیز ٹهین انت . ادان انت که خیام مردمانی باندات ءَ یک چیزے
گند ایت که په دَرور هم کونزگ ءِ جوڑ کنوک و ٹهینوک ، هم کونزگ ءِ بها
کنوک و شَوَشکوک ، هم کونزگ ءِ گروک ، پَهک روچے بیت که وت کونزگ به بنت
بزان چه آهانی گِل و هاکاں کونزگ جوڑ کنگ به بیت .
« در کـارگــــــه کـوزهگــــری رفــتـم دوش
دیــدم دوهـــزار کـــــوزه گــــویا و خـموش
ناگاه یــکــی کـــوزه بــــر آورد خـــــــروش
کــــو کوزهگر و کــــوزهخر و کــــــوزهفروش »
بزان :
کونزگی ءِ کارجه ءَ رپت اوں من شپ
دیست من دوهزار کونزگ انت بے موچ پر گـَپ
اناگت ءَ کونزگے گوانک جَت ، بیت گـَـپ
کو کونزگی انت ، گِروک کے انت ، سوداگر و نَپ
جی هـَو ! روچے کُمبار یاں کونزگی ( کونزه جوڑ کنوک ) ، کونزه سودا کنوک
و کونزگ ءِ گِـراک ( گِروک ) سئے 3 جتاییں و داب دابیں مردم اتنت ، بلے
اگں روچے چه آهانی هاکاں کونزگ ٹهین انت ، آهاں یکیں رنگ ءَ بَینت و تهنا
آ وت انت اگں گوئشت به کن انت ، پیکه بگوئش انت که کے کے انت و کجام انت
!
خیام ءِ دین و نیکراهی مردمانی دوست دارگ ، آهانی هزمت و جهد کنگ انت . خیام ءِ
نیکراهی زانگ و دربَرگ و دگرانی چست کنگ ، کوپگ و دلبڈی دیگ انت . خیام
ءِ نیکراهی و دین مردمانی دردانی گار کنگ ، ٹپانی درمان ، ، کـَلپ و جان
دُزانی هوڈی ءِ نه مَـنــّگ انت . خیام ءِ نیکراهی و پگر ءَ دوتل و
دوپوستی ءَ جاهے نیست . خیام ءِ نیکراهی و دین ءَ ، مردم ءِ کِرد انت که
چارگ و ٹپاسگ لوٹ انت نه هبر ۔ خیام مردمانی دین و ایمان و لیکهاں ، آهانی کِرد ءَ تها چاریت و گندیت . پر چا که هبر و لیکه ءِ سَنگ ، گوں کِرد ءَ
همگرنچ و بندوک انت .
خیام ءَ چنکس چاربند بیتگ انت ، کس ءَ نه زانت . آئی ءِ چاربند چه مردمانی زبان ءَ ، رند چه آئیا سرجم کنگ بیتگ انت . باریں اے سرجم خیام ءِ چاربند انت ، هم کس گوئشت نه کنت . اے چاربندانی تها دگری هم باز انت ، بلے باریں داب دابیں جاوراں گوئشگ بیتگ انت ، یا واجه خیام ءِ ردوم و آئی ءِ پگری بدلیانی گوئشوک انت ، ایشی ءَ هم کس چیزے گوئشت نه کنت . بنیاتی گپ ، اے چاربنداں ما را خیام ءِ نام ءَ میراس رستگ انت . سرجمیں زباناں هم ترینگ و رجانک بیتگ انت . بلے بلوچی ءَ کس اے کار ءَ نه کته . پرچا ؟ گوئشت نه کناں . اگں آهانی تها نزوری و ردی ببیت ، امیت انت شهزانت و زانوگراں ، آهاں پَدر بکننت و اگں کسے اے گرانیں گار ءَ گهتر کت کنت ، هم دیما به کنزیت . جهانی لبزانک و الم ءَ وتی زبان ءَ ترینگ یا چه وتی زبان ءَ ایدگه زباناں رجانک کنئگ و ترینگ ، هم زبان ءِ بودناکی سَوَب بیت و هم راج و مردم و دودانی پچار گوں یک و دگه و پگر و هیالانی شاهگانی !
« ناکرده گنه در این جهان کیست بگو
آن کس که گنه نکرد چون زیست بگو
من بد کنم و تو بد مکافات دهی
پس فرق میان من و تو چیست بگو »
بے مَیار و گناه اے جهان کـَے انت بگوئش
آ کس که میارے نکرتگ ، زند ئی چے بَئے انت بگوئش
من رَد کناں ، تو منا رَدی ءَ شزایاں دئے
تو وت شرءَجن،مئی دگریءَ،وَت تئے انت بگوئش
« آنان که محیط فضل و آداب بدند
در جمع کمال شمع اصحاب بدند
ره زین شب تاریک نبردند به روز
گفتند فسانه ای و در خواب شدند »
آواں که زانت و دودانی وت سر اتنت
مه زانتکارانی دیوان ءَ، ڈیوا و پَدَر اتنت
چے تهاریں شپ ءَ راه اِش نبرتگ ڈن ءَ
گوئشتش هیالے و وت واب ءَ انسر اتنت
کریم بلوچ – تهل
مهرنگ بیا تو منی ماهیں نگار
کن وتی آیگ ءِ گون ءَ منی جنجالاں گار
کونزگے شراب تاں تِنگیں ما دواں
پیش چا که کن انت کونزگ مئی گِل ءَ یار
*
برخیز و بیا بتا برای دل ما
حل کن به جمال خویشتن مشکل ما
یک کوزه شراب تا بهم نوش کنیم
زان پیش که کوزهها کنند از گل ما
***
وَهدِے که مِراں ، شراب گوں شود ایت منا
گـُٹ ءَ هم گـُلـُمبے جوانیں ترندآپ دئیت منا
لوٹیت که آدگه جهان ء َ دَرگِیجیت منا
چه شرابجاه ءِ پیژدَر ءِ هاک ءَ پولیت منا
*
چون در گذرم به باده شویید مرا
تلقین ز شراب ناب گویید مرا
خواهید به روز حشر یابید مرا
از خاک در میکده جویید مرا
***
پرچا که باندات ءِ مانزمان بیت نه کس
هنوں دل ءَ وَش کن چو وَهد اِت هـَس
مَهکان ءَ ترندآپ به ور منی ماه که ماه
باز کـَیت و بچاریت و نگندیت مئی جَس
*
چون عهده نمی شود کسی فردا را
حـالی خوش دار این دل پر سودا را
می نوش به ماهتاب ای ماه که ما
بـسیار بـــگردد و نــیـابد ما را
***
کرآن که گهتریں گوئشتانک زانگ بیت
جاهے جاهے ، کم کم هم وانگ بیت
پیاله ءَ وژدلی ءِ گالے و گوں دل ءِ لوٹ
وانگی سرجمیں جاهاں گوں دلمانگ بیت
*
قرآن که مهین کلام خوانند آن را
گهگاه نه بر دوام خوانند آن را
بر گرد پیاله آیتی هست مقیم
کاندر همه جا مدام خوانند آن را
***
هر چون که په رنگ و بو ءَ سپه داراں من
چو سَؤل په بالاد و گواڑگ چو برهداراں من
پَدَر نه بوت ، نئے زانت ازل ءِ نکش کنوک
من په چئے کارے ءَ کجام سینگاراں من
*
هر چند که رنگ و روی زيباست مرا
چون لاله رخ و چو سرو بالاست مرا
معلوم نشد که در طربخانه خاک
نقاش ازل بهر چه آراست مرا
***
همینچو به وراں شراب که شراب ءِ هم بو
کـَیت منی هَدیره ءَ چه چو کـَڈ به باں من او
اگں منی هاک ءِ سرا به ییت شرابی اے هم
چه منی ترندآپ ءِ بو به بیت مست و گـَنـو
* او : اود . اودان .
* گنو : گنوک .
*
چندان بخورم شراب کاین بوی شراب
آید ز تراب چون روم زیر تراب
گر بر سر خـاک من رسد مخموری
از بوی شراب من شود مست وخراب
جان و دل و جام و جامه پر دُرد شراب
فارغ ز امید رحمت و بیم عذاب
آزاد ز خاک و باد و از آتش و آب
گهتر که اے زمانگ ترا دوست کم به رسیت
زمانگ ءِ مردماں چه دور ، هبر وش تر بیت
هما کس که پوره وتی پُشت و پناهی زان ئے
زانگ ءِ چمی به چارئے ، تئی دُژمن تر بیت
*
آن به كه در اين زمانه كم گيري دوست
با اهل زمانه صحبت از دور نكوست
آنكس كه به جملگي ترا تكيه بر اوست
چون چشم خرد باز كني دشمنت اوست
٭٭٭
گَشت آهوگ ءِ زَنک و بر و روبه ءِ آرامی ءِ جه
گور گِریں گوهرام که گور گران ات وتی زند
*
آن قصر که جمشید در او جام گرفت
آهو بچه کرد و روبه آرام گرفت
بهرام که گور میگرفتی همه عمر
دیدی که چگونه گور بهرام گرفت
***
اول من پریشان بیتاں، بیتاں که چه مات
هیرانی منی گیش بیت زند ءِ سـَوات
په نادلکشی ءَ رَپتیں و نزانتیں چے ات
چے یهتن و بیتن و رَپتن، مول و مرات
*
آورد به اضطرابم اول به وجود
جز حیرتم از حیات چیزی نفزود
رفتیم به اکراه و ندانیم چه بود
زین آمدن و ماندن و رفتن مقصود
***
هَئور آتک و سبزیں زیداں گریواں بیت
بے پُلتابیں شراباں زند ءِ نئے بیت چارگ
اے سبزیں زید که مئی چارگ ءِ هَند انت
باریں مئی هاک ءِ سبزگاں کے کنت ندارگ
*
ابر آمد و باز بر سر سبزه گریست
بی بادهٔ گلرنگ نمیباید زیست
این سبزه که امروز تماشاگه ماست
تا سبزهٔ خاک ما تماشاگه کیست
***
پیاله ءِ بَهراں ،چو یک دگر ءَ هور بیت انت
آئی ءِ پروشگ نه کـَـدیں بیت انت روا
چنت سر و زانکوٹ و دستانی دل هم
چه کئی دوستیءَ یکجاه و چه کئی کینگ سوا
*
اجزای پیاله ای که در هم پیوست
بشکستن آن روا نمی دارد مست
چندین سر و ساق نازنین و کف دست
از مهر که پیوست و به کین که شکست
***
چه کـُبـر ءِ لیکه تاں دین ءَ یک ساهے
چه شکّءِ جهانءَ تاں باورءِ گینءَ یک ساهے
اِے دوستیں ساه ءِ دَم ءَ تو شات به بئے
مئی زند ءِ بَرءَ ، شات ترین ءَ یک ساهے
*
از منزل کفر تا به دین یک نفس است
وز عالم شک تا به یقین یک نفس است
ایـن یـک نفس عـزیز را خـوش مـیدار
کز حاصل عمر ما همین یک نفس است
***
گوں من اگں هیلهے ، چه ساقی ءِ جهد ءَ انت
مه مَهلوک ءِ گپاں ، نه وفایے پـَشـت کـَپتگ
چه دوشیگیں ترندآپ تهنا گلاسے پَشت کـَپت
چه زند ءَ نزاناں بارین چے پـَشت کپتگ
*
از مـن رمقی بـسعی سـاقی مانده است
وز صحبت خلق بی وفایی مانده است
از بـاده دوشــین قــدحی بـیش نــمـاند
از عـمر نـدانم که چه باقی مانده است
***
هنون که تئی وشی و وشدلی ءِ وهد انت
تئی دست چه شراب ءِ کَدّه چیا انت هالیگ
ترنداپ به ور که زمانگ وشنیاتکے زلّیں
چُشیں روچ ترا کدیں برسیت انت رندیگ
* زلّیں : زلم کنوکیں . بے رَهمیں .
*
اکنون که گل سعادتت پربار است
دست تو ز جام می چرا بیکار است
می خور که زمانه دشمنی غدار است
دریافتن روز چنین دشوار است
***
و اندیشه فردات به جز سودا نیست
ضایع مکن این دم ار دلت شیدا نیست
کاین باقی عمر را بها پیدا نیست
مرچی که منی ورنایی و شادهانی دم انت
وراں که منی وشی و شات بیانی دم انت
ملنڈ مه کنیت تهلی ءِ دوای ءَ که شهد انت پمن
تــَهـل انت چونا ، زندمانے که گــَم انت
*
امروز که نوبت جوانی من است
می نوشم از آن که کامرانی من است
عیبم نکنید گرچه تلخ است خوش است
تلخ است از آن که زندگانی من است
حیران شده در پنج و چهار و شش و هفت
می خور ندانی ز کجا آمدهای
خوش باش ندانی به کجا خواهی رفت
بیدادگری شیوه دیرینه تو است
ای خاک اگر سینه تو بشکافند
بس گوهر قیمتی که در سینه تو است
اے دل که زمانگ ترا پریشان کنت انت
روچے تئی روه چه جان جتا بنت انت
زیدے تو به نند و دل ءَ تو وش کن نین
پیش چه تئی هاک که سبزگ رُدنت انت
*
ای دل چو زمانه میکند غمناکت
ناگه برود ز تن روان پاکت
بر سبزه نشین و خوش بزی روزی چند
زآن پیش که سبزه بر دمد از خاکت
***
اِے کونزگ منی داب شیدا و مهروارے بیتگ
بندیگ گرانملے ءِ ماپر ءِ بستارے بیتگ
اِے دَستگ که آئی ءِ گــردن ءَ گِندان اِت
دستے که چـَنگ کوپگ ءَ وتی یارے بیتگ
*
این کوزه چو من عاشق زاری بوده است
در بند ســر زلف نــگاری بــوده است
ایــن دسته کــه بر گردن او می بـینی
دستی است که بر گردن یاری بوده است
***
اے کونزگ که آپ ءِ کشّگ ءِ درپ انت
شاهے ءِ دیدگ و پرمایوکیں دل ءِ یات و نشانے
هر کاسگے که مستے ءِ دست ءَ گندئے
مستے ءِ پیشانیگ یا کاڑے ءِ لُنٹ و گشانے
* کاڑ : مهدیم . جنک .
*
این کوزه که آبخوارهٔ مزدوریست
از دیدهٔ شاهیست و دل دستوریست
هر کاسهٔ می که بر کف مخموریست
از عارض مستی و لب مستوریست
***
اے کـُهنگیں کاروانسرا که جهان انت نام ئی
آرام جَهے دو رنگیں سُهب و شام ئی
سراروک سورے که سَدانی جمشید وارتگ
کوٹ انت و کلات انت سَداں گوهرام ئی
*
این کهنه رباط را که عالم نام است
و آرامگه ابلق صبح و شام است
بزمیست که وامانده صد جمشید است
قصریست که تکیهگاه صد بهرام است
***
اے یک و دو – سئے روچ زندمان گوئزیت
چو ءِ آپ ءِ وڑ ءَ یا پَٹ ءَ گواتے که بیت
هچ وهد دو روچ ءِ گم ءَ داراں – نه دل ءَ
روچے که شتگ ، یا هما روچ که رسیت
*
این یک دو سه روز نوبت عمر گذشت
چون آب به جویبار و چون باد به دشت
هرگز غم دو روز مرا یاد نگشت
روزی که نیامدهست و روزی که گذشت
***
پُلانی په زیب ءَ ، نوک روچ ءِ سمین انت وَش
زیدانی ندارگ ءَ ، مهلب ءِ هاتر ماهین انت وَش
زیک ءَ چه که گوئست هرچی گوئشئے ناوَش انت
شات بئے و چه زی ءَ مگوئش،مَرچین انت وَش
*
بر چـهره گـل نـسیم نـوروز خـوش است
در صحن چمن روی دل افروز خوش است
از دی که گذشـت هر چه گویی خوش نیست
خوش باش و زدی مگو که امروز خوش است
***
هَستی ءِ نشان چو بوتنیکاں بوتگ انت
مُدام نـَد ، نیکیں و بدیں دوئیں نبیسان انت
چه اولی روچ ءَ،هرچی دَیَگی ات،داتگی وَت
مئی گـَم کنگ وجهدءِ کنگ رَدی و تاوان انت
*
بر لوح نشان بودنی ها بوده است
پیوسته قلم ز نیک و بد فرسوده است
در روز ازل هر آن چه بایست بداد
غم خوردن و کوشیدن ما بیهوده است
***
پیش چه من و تو – شپ و روچ ءِ وارے بیته
چَرّوکیں چَهر هم چَرَّگ ءِ کارے بیته
هر جاه که زمین ءَ وتی پاد ایر کن ئے
هِردکے چه چمے یک مهدیم و نگارے بیته
*
پیش از من و تو لیل و نهاری بوده است
گردنده فلک نیز بکاری بوده است
هرجا که قدم نهی تو بر روی زمین
آن مردمک چشمنگاری بوده است
***
تا چُـنـت بـَـٹــالان ءَ به گــواپاں تـَگـِــرد
بیزار انت منا چه بت پرستاں و کـَنِشت
خیام که گوئش انت دوزه ءَ بیت انت جاهی
گوئش:دوزه ءَ رپتگ کے یا آتکگ چه بهشت
*
تا چند زنم به روی دریا ها خشت
بیزار شدم ز بت پرستان و کنشت
خیام که گفت دوزخی خواهد بود
که رفت به دوزخ و که آمد ز بهشت
* بٹال : رد . بتال دیک
***
چینچو تو چه مَسیت ءِ نور گوئش ئے و دِیر ءِ دوت
چینچو چه دوزه ءِ زیان گوئش ئے و بهشت ءِ سوت
رَو و گِند کتاب ءَ نبشتگ زمانگ ءِ واجه و مَستِر چے
هرچی که آئیا بیگی ات و لوٹتگ ئی ، هم هنچو بوت
*
تا کی ز چراغ مسجد و دود کنشت؟
تا کی ز زیان دوزخ و سود بهشت؟
رو بر سر لوح بین که استاد قضا
اندر ازل آن چه بودنی است ، نوشت
***
پیاله ءِ گِل که سُرشگ و هوار چو بیت انت
آئی ءِ پروشگ په مست ءَ روا نئے بیت انت
باریں چینچو دلدوستیں سر و دست هوار انت اوداں
کئی مهر ءَ گوں نزیک و کئی کینگ ءَ جتا چه بیت انت
*
ترکیب پیالهای که درهم پیوست
بشکستن آن روا نمیدارد مست
چندین سر و پای نازنین از سر و دست
از مهر که پیوست و به کین که شکست
***
ابرم ءِ کاراں اگں تئی دلکشی انت کم
برو شات به بئے هر چون هست ستم
گوں زانوگراں همراه به بئے تاں وت زانئے
جان تئی دنز و سمینے یا لوڑے چو دم
* ابرم : طبیعت .
* لوڑ : پرهاکیں گوات .
* دم : دمان .
*
***
اول چه ، منی مَئیل ءَ نه بیتگ آیگ منی
بے مرادیں رَوَگ چو، کارے انت روا
بُست کن ، سرین- بند چالاکی ءَ ساقی
دو جهان ءِ گـَماں ، ترندآپ گوں شودیں ما
*
چون آمدنم به من نبد روز نخست
وین رفتن بی مراد عزمی ست درست
