ھمگام بلوچی
نبشتہ کار ۔ کریم بلوچ تھل
بلوچی زبان تاں مرچی چونائیا ، هچ کجام زوراک و هکومت داریں راجے ءِ زبان نه انت ، بلکیں بلوچی هما زبان انت که دائم ءَ زوراکانی دلی ترس نادینتگ و آسی روک کتگ ، په همے هاتر ءَ مدام چه هکومتانی کمک و داداں ڈالچار کنئگ بیته و بلکیں په ائی ءِ بیگواهی ءَ چه هکومتی ادارهانی نیمگ ءَ مدام پندل سازی بیته .
مرچاں بلوچی ءِ پوزیشن چه چل یا پنجاه و شست سال پیش ءَ ، ماں چاپ و شنگ ءِ پڑ ءَ ، بلوچ ورنا و راجدوستانی همت و جهدانی برکت ءَ باز گهتر و پر امیت تر انت ، بلے چل یا پنجاه سال پیش ءِ برابر ءَ ، هزاراں سر گهتر انت و اے گهتری هما راجی جهدکارانی جهدانی منتوار انت که ماں هما بے امیت و بے رژنیں وهداں ، وت چو شپ چراگ ءَ سُتک و روک بوت انت ، تاں مئی راج و مئی ورنایانی هیال ءَ ، وتی و وتی زبان ءِ رکینگ ءِ نیمگ ءَ به بر انت که اے جهداں تاں هدے مرچاں بورّ و پل و نیوگ دیان انت که هر چون بلکیں چه ئیب و ایراد ءَ هم چکار ببنت ، بلے بے شک چه چل و پنجاه سال ءِ پیشی تهاریاں ، مرچاں باز رژنا تر انت . هر هکومتے وتی راج و مردمانی زباناں ، وتی سیاست و برنامه و کاراں هوار کنت ، تاک و تاکبنداں و روتاک و مهتاکاں هما زباناں شنگ کنت ، بلے بلوچاں ماں وتی گنجیں بلوچستان ءِ ملک هم چه اے نیامت ءَ زبهر انت ، همے هاتر ءَ اے زبان ءِ هست و بود ، آئی ءِ جند ءِ پهوالیں مردم و آئی ءِ راجدوست و زباندوستانی هما بیوسی ءِ جهداں گوں بندوک انت .
رند چه واجه آزات جمالدینی ءِ بیرانی ءَ مهتاک بلوچی ءِ تیاریں نکان ، یک و دوماه شنگ بوت انت و بلوچی مهتاک اوشت ءِ آماچ بوت . 1982 ءَ چیزے سنگت و مردم جهد کت که بلوچی مهتاک ءِ چاپ ءِاجازت نامگ ( ڈکلریشن ) ءَ بگر انت ، آئی ءَ پدا چاپ کن انت ، بلے آهاں اے اجازت نامگ ( ڈکلریشن ) دیگ نبوت و اے جهداں واجه عبدالله جان بلوچ دشتی که بلوچستان ءِ آرٹس کونسل ءَ کار کنان ات هوار ات .
وتی هک و وتی لوٹانی لوٹگ و پر آهاں جهد کنگ ، گیشتر گوں مردمانی زانت و زانگ بندوک انت و رند چه آئیا گوں مردمانی وس و دزرس . زانت و زانگ انت که مردماں نزیک و آهانی اندر ءَ تپاکی ءِ هم سنتی ءِ زرورت ءَ ودی کنت . پنجاه و شست سال پیش ، اے زانت و زانگ و مهر بلوچانی تها بیته ، بلے سک کم و آ هم چیزے مردمانی بے گوازیں جهدانی برکت ءَ ، بلے اے زانت و زانگ ءِ ریشگ و آهونڈ ، مرچیگیں زمانگ ءِ داب نبیته . راجی و زباندوستی جنز ، کمیں مردمانی جهد بیتگ انت و په همے هاتر ، مزن دیمرئی یے وتی زمانگ ءَ آهاں آرت نکته . هر جنزے ءِ دیمرئی گوں آ جنز ءِ لوٹوک و دیمبروکیں مردماں بندوک انت که چنکس ببنت و آهانی وس و واک و هرچانی برداشت چنکس ببیت . بے شک اگں جنز ءِ بهر زیروک و لوٹوک هم باز ببنت و آهان ءَ په وتی جهدانی دیمبری ءَ آسرات و دزرس چیزے ببیت ، آجنز ءِ دیمرئی و دیمبری ایمن تر و گهتر بیت کنت .
مردماں په وتی نوکیں جهدانی دیمبری ءَ ، نوکیں تجربت ءِ بنیات ءَ دیما روان بنت و بلوچی تاک کاری ، ماں پنجاه و شست یا سی و هپت سال پیش که واجه بندیگ ، بلوچی ءِ ڈکلریشن وتی نام ءَ کت ، هنگت «گوکو » کنان ات و پاداں نه اوشتاتگ ات و بلوچی تاک کاری ءِ آ وهدیگیں مردم ، ماں اے کار ءَ جزبه سک باز ات ، بلے آهاں جوانیں زانتے که وتی کار ءَ په رهبند دیما به بر انت نیست ات . کار ءِ رهبند ءِ نزوری ، بلوچانی پگری پد منتگی چه یک نیمگے ، که چه دنیای ءِ دیمرئی باز پُشت ات و بلوچ سادگ دلی که هر چیز ءَ « ایمان » ءِ هساب ءَ چاران ات که آئیا سرا یا بروسه و باوری هست ات یا نیست ات ، اے جهد ءِ دیمبری ءِ اڑاند اتنت ، هکومتانی ماتوئی چم ءِ که بلوچاں و بلوچی ءَ چاران اتنت ، بلوچانی بے وسی و هک مزانتی ، اے پهک سوب بیتگ اتنت که بلوچ و بلوچی تاک کاری ءِ بُنگیجی جهد ، گوں هزار جنجال و دلسیاهی دیما بجنزیت . په بلوچ تاک کاری ماں اے وهد و زمانگ ءَ شپ و روچ یک و برابر اتنت . شپ نیم اگں کارے هست ات ، یا پریشانی یے هست ات مردم ءِ دیما اتنت و په آهانی گیشینگ ءَ هما شپ نیم هم جهد ءَ بوت و روچ هم جوانیں امیت و رژنے په بلوچی ءِ باندات ءَ گندگ نبوت . بلے دلاں همتے هست ات و ترس چه نزوریانی پیشدارگ که مردم « ما » را کلاگ مه زیر انت … باز ات . چُش آ زمانگ ءِ مستریں واک و وس په بلوچ تاک کارانی ، کارانی دیمبری آهانی همت ات و آئیا چه رند ، بلوچ وانوکے ءِ جی و جان و بس .
بے تجربگی و کم زانتی ءِ درور باز انت که چنت درور من پیش کناں :
* بلوچی تاک کاری ماں آ وهد و زمانگ ، جار و « رکلام » ءِ ارزشت ءَ په وتی تاک و تاکبندانی شنگ کاری ءِ دیمبری ، کس نزانگ ات و په آهاں جهد اش نه کت و بلوچی مهتاک کم و گیش واجه بندیگ ءِ زمانگ ءَ چار سال بے جارے ءِ شنگ کنگ ، شنگ بوت . بلوچ بروکریٹ هم که سرکاری ادارهاں کار کنان اتنت ، په بلوچی تاکبندانی « جار » دیگ و جار رسگ ءَ ، کجام مدتے نه کت و اگں کسے ءَ جارے رست ، رند چه بازیں جهد ات و بس .
* بلوچ ءِ جنز ءِ نوکیں رنگ که گوں سازمان و گلانی اڈ بیگ و برنامه جوڑ کنگ ، نوکیں راهے و اے راه ءَ بلوچ تاں هنون بازیں تجربتے نیست . چل و پنجاه سال پیش ءِ زمانگ ، هنگت مردمان سادگتر و کم تجربه تر و کمزانت تر اتنت . بلوچ ءِ سادگ دلی ءِ درور سک باز انت . نیپ ءِ وهد ءَ که بلوچاں هور و تپاک اتنت ، بلوچستان ءِ گچینکاریاں ، آهاں کٹ ات و وهدے که آهانی هکومت پروشگ بوت ، درست بلوچ سروکان اش گپت و بند کت . رند چه بوٹو ءِ چپی بیگ و ضیاالحق ءِ آیگ ءَ بلوچ سیاسی جهدکار یله بوت انت . بلوچ سروک باز کس پدا سیاسی جهداں هوار بوت انت و چیزے هم ملک ءَ ویل و در ملک ءَ شت انت و چه هموداں وتی جهدکاریں مردمانی تها « نفرت » و بد دلی ءَ ، بلوچ ایدگه جهدکارانی هلاپ ءَ شنگ کناں بیت انت . کسے ءَ « بابای مذاکرات » و کسے ءَ « مارشلای ءِ چانیگ وار » نام دیاں بوت انت و وتی دور و ایمن نندگ ءَ « راجدوستی » ءِ نام اش دات . بازیں کسے همے پوتاریانی رند شت انت و چو بلوچستان ءِ جوانیں راجی جهدکارانی هلاپ ءَ ، بلوچ ورنایانی کم زانتی ءِ وجه ءَ بد دلی یے ودی بوت که بلکیں تاں هنون هم ، آئی ءِ نشان ءَ ما بگندیں . اے پدریں گپے که بلوچ سروکانی آزاتی جوانیں گپے ات ، بلے بلوچ جهد ءِ دیمرئی نه کنگ و دیمرئی نه کنگ ءِ بنیاتی دلیلانی زانگ ءَ ، بلوچ نزانت و راه ءَ هر کس یک نیمگے روان و سرجنان ات . 1989 ءِ الکشن ءَ همے پوتاریانی برکت ءَ ، بلوچ ورنائیں جهدکار وتی رد ءَ چه کماشانی رد ءَ جتا کت و آهانی برابر ءَ اوشتات انت که بلکیں بلوچانی راجی جنز ءَ په آپسرے سر کننت .بلے اهانی اے سیاست ءِ برکت ءَ کماشانی واک نزور بوت و کپت انت بلے ورنا هم کجام مزنیں مرادے ءَ نه رست انت ، سیٹے اش کٹت بلے راج دوستیں بلوچ بهر بهر بوت انت و بلوچ ءِ نکس گیش . لهتے ورنایانی ڈوبارگ ءَ سرین بست و ورنایانی نزوری و ردیاں ایر جنان بوت انت . و اے گپاں بلوچانی شنگ و شانگی ءِ « خطر » ءِ باره ءَ و بلوچ سیاست ءِ نزوریانی باره ءَ په وتی درستیں راج ، چیزے مان نیست ات . یکے چه همے جنجالی نبشتانکاں ماں هما وهداں « بلوچی مهتاک » ءِ ««« سرگال »»» چاپ بوت !
اے وهداں بلوچی مهتاک ءِ شونکار واجه « صبا دشتیاری » ات و سرشونکار واجه بندیگ ءِ جند ات و بلوچی مهتاک گوں مالی دست تنگیاں و نیزگاری ءَ جنزان ات .
بلوچی مهتاک ءِ سرگالاں ماں اے زمانگ ءَ واجه صبا دشتیاری نبیسان ات ، بلے نوکیں سرگال شئے رگام ءِ نام ات که ورنایاں بد و رد کنان ات ، و اے جنجالی سرگال ورنایانی زهر شانی و بلوچی مهتاک ءِ بائیکاٹ ءِ سوب و واجه صبا دشتیاری ءِ دیری چه بلوچی مهتاک ءِ شونکاری بوت . بلوچ ورنا و آهانی سیاسی گلاں ، اے وهدی ماں بلوچستان ءِ کنڈ کنڈ ءَ کار کنان اتنت و بلوچستان و هلیجی ملکاں آهانی دزرس و واک و مردم سک باز ات و ماں بلوچستان ءَ گچینکاری و الکشن ءَ هم هماواں کٹتگ ات .
سرگال یا اداریه چونائیا شونکار یا سرشونکار ءِ لیکه انت که راجی جیڑهانی باره ءَ نبیسگ بنت ، بلے دگرے ءِ نبشتانک ءَ ، سرگال ءِ جاه ءَ شنگ کنگ که آ هم وتی راج ءِ ورنایان بد و رد گوئشگ ات ، باز کس برداشت نه کت و « بلوچی مهتاک » ءِ بائیکاٹ ءِ سوب تاں بازیں وهدے ماں بازینے چه ورنایاں و نیمے چه سیاسی جهدکارانی اندر ءَ بوت که سرجمی په بلوچ راج ءَ و په بلوچی لبزانک ءَ مزنیں تاوانے ات . بلوچاں یک « نبشتانکے » ءِ سرا که اداریه ءِ جاه ءَ آتکگ ات شنگ و شانگ بوت انت مئی اولی نزوری ات که پدر بوت . همے نبشتانک اگں هما واجه ءِ نام ءَ ، هما نمبر ءَ نه اداریه و سرگال ءِ بدل ءَ بلکیں دگه جاهے شنگ ببیتیں ، بے شک چُشیں مزنیں جنجالے نبیتگ ات ( دومی ردی ) ، بلے بلوچی مهتاک ءِ سرشونکار ءِ همے ردی ، مزنیں تاوانے په « بلوچی مهتاک » بوت که واجه بندیگ چنت سال جهد کت تاں همے ردی ءَ راست بکنت و پدا بلوچی ءَ سرجمیں بلوچانی دیوانجاهاں ببارت و سر بکنت . دومی ردی سوب بوت که بلوچی مهتاک ءِ مالی جنجالان گیشتر و گیشتر ببنت .
نوکیں و کم تجربتیں مردمانی دست ءَ ، وتی جهدانی تها ردی هم بیت و بلکیں باز ردی هم ببیت ، بلے همے ردیانی راست کنئگ ءِ گوں ، آهاں هُژیارتر و زانتکارتر بنت .
هما 1989 ءِ گچینکاریانی آسر ، بلوچانی گیشیں اندری پرشت و پروشانی نیمگ ءَ برت ، بلوچ زانتکار و جهدکار نزانت که بلوچانی مستریں لوٹ باید هما ببیت که بلوچاں گیشتر یکدست ببنت و هکومتاں به منائیننت که هر داب بیته بلوچی ءَ بلوچستان ءِ سرجمیں وانگجاهاں وانینگ ببیت و په بلوچی ءَ پیکه اردو ءِ داب ءَ « بلوچی بورڈ »ے ،« اردو بورڈ » ءِ داب ءَ ٹهینگ ببیت و بلوچی ءَ پدا اُلُس و دگه تاکبندانی چاپ وشنگ کنگ ءِ چن و لانچ ءَ بنگیج کنت و بلوچی ءَ بلوچستان ءِ چه سرکاری زبانانی بیگ ءِ درجه ءَ بدنت و … هما زمانگ ءِ زرورتان بلوچ ورنا سرپد نبیت انت و دگرانی مرادانی سرا که بلوچ ءَ ناتپاک بکن انت ، لیبش کت .
مرچاں چه آ وهد ءَ بازیں زمانگے گوئسته ، بلے بلوچانی جنجالاں هما جاه پَشت کپتگ انت و بلکیں گیش هم بیتگ انت . مرچاں بلوچی لبزانک و تاکبنداں پیکه گیشتر هیالداری بکن انت و گوئستگیں تجربتاں به زور انت و وتی اداره و تاکبنداں ، سیاسی جنجالانی هرجان مکن انت و بلوچ واننده و جهدکار هم جهد بکن انت که وتی اندر ءَ وتی راجی جنجالانی بابت ءَ گوں وتی دوست و دژمناں سَگ و اوپار و رواداری ءِ واک ءَ گیش کن انت . گیشتر وتی راجی سیت و پایدگاں بچارنت تاں وتی زاتی و گروپی سیتاں . گیشتر بلوچاں نزیک بکننت ، تاں آهانی بهر بهر و شنگ و شانگ کنئگ .
گوئستگیں سی و هپت سال ، بلوچی مهتاک اگں چیزے وهد وتا سیاسی گپچلانی تها دور دات ، بلے سرجمی ءَ بلوچی مهتاک په وتی راج ءِ وانندهاں ، زانتجاهے بیته که بازیں بلوچ ندکاری ماں اے سی و هپتیں سالاں که واجه بندیگ آئیا شنگ کته ، گوں ایدگه بلوچی تاکبنداں ، په وتی زبان ءِ هزمت ءَ سکین داته و نوکیں کلمکارانی پدریچی دلبڈی و شون داته و تیار کته . بلوچی ءِ سرجمیں نبشتکاراں تو گوئشت کن ئے که دابے نه دابے و کجام وهد و موسم ءَ گوں بلوچی مهتاک و واجه بندیگ و آئی ءِ نوک گلگیں بچانی جهداں که مرچاں واجه بندیگ ءِ جاه ءَ چو کوه ءَ پر کنان انت ، بندوک بیتگ انت و یا هست انت .
واجه عبدالواحد بندیگ هنچش که واجه آزات جمالدینی ، بلوچ لبزانک و بلوچی مهتاک ءِ یات و نام ءَ ، نمیران انت !
